Πέμπτη, Ιανουαρίου 03, 2013
posted by Librofilo at Πέμπτη, Ιανουαρίου 03, 2013 | Permalink
Το πρόβλημα Σπινόζα


«Ένας ελεύθερος άνθρωπος που ζει ανάμεσα στους ανίδεους πασχίζει όσο περισσότερο μπορεί ν’αποφεύγει την εύνοιά τους.»

Μπορεί ο δημοφιλέστατος (στη χώρα μας) ψυχίατρος και συγγραφέας, Irvin D. Yalom (Η.Π.Α.,1931) να μην είναι ο τόσο μεγάλος συγγραφέας που οι πιστοί του θεωρούν ότι είναι, δεν είναι όμως σίγουρα κάποιος που μπορεί να αφήσει αδιάφορο τον λάτρη της λογοτεχνίας. Κάποια από τα έργα του είναι πολύ καλά, κάποια είναι μέτρια, σε άλλα βαριέσαι και τη ζωή σου διαβάζοντάς τα. Πολυγραφότατος και πληθωρικός, τολμάει συχνά-πυκνά να «αναμετρηθεί» με μεγάλα πνεύματα της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας με τα μυθιστορήματά του («Όταν έκλαψε ο Νίτσε» ή το εξαιρετικό «Η θεραπεία του Σοπενάουερ»), τα οποία ουσιαστικά χρησιμοποιεί ως «όχημα» για να περάσει τις βασικές αρχές της ψυχανάλυσης.
Στο πλέον πρόσφατο μυθιστόρημά του, «ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΠΙΝΟΖΑ» («The Spinoza problem»), (Εκδ. Άγρα, μετάφρ. Ε.Ανδριτσάνου, σελ.506), ένα (ομολογουμένως) σαγηνευτικό βιβλίο, ο συγγραφέας εξετάζοντας παράλληλα δύο τόσο διαφορετικούς ανθρώπους, τον μεγάλο φιλόσοφο και πρωτοπόρο για την εποχή του, Μπαρούχ Σπινόζα (1632-1677) και τον θεωρητικό του Ναζισμού Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ (1893-1946), φωτίζει πολλά σκοτεινά σημεία της ζωής του μεγάλου φιλόσοφου, αποτυπώνοντας με το γνώριμο του ύφος πως θεμελιώθηκε η αντισημιτική προπαγάνδα των Ναζί μέσω της εμμονής ενός ιδιοφυούς αλλά φανερά διαταραγμένου ανθρώπου.

Για τον Ρόζενμπεργκ που σ’όλη του τη ζωή προσπαθούσε να επιλύσει το «πρόβλημα Σπινόζα», ο Β Παγκόσμιος πόλεμος του πρόσφερε μια μοναδική ευκαιρία. Να πάρει την βιβλιοθήκη του μεγάλου φιλόσοφου, από το σπίτι όπου πέρασε ένα πολύ μεγάλο μέρος της ζωής του, σε ένα χωριό έξω από το Άμστερνταμ, έτσι ώστε να διερευνήσει αυτό που τον βασάνιζε χρόνια τώρα, να μάθει τις επιρροές του Σπινόζα. Από αυτό το γεγονός – της αρπαγής της βιβλιοθήκης του φιλοσόφου -πήρε την αφορμή ο Γιάλομ να ασχοληθεί από τη μια με τη ζωή και τις ιδέες του Σπινόζα, εξετάζοντας από την άλλη τις απαρχές της αντισημιτικής προπαγάνδας.

Για τον Σπινόζα λίγα είναι τα ιστορικά στοιχεία πάνω στα οποία μπορεί να βασιστεί κάποιος. Καταγόμενος από εκλεκτή Εβραϊκή οικογένεια, ο νεαρός Μπαρούχ, θεωρείτο ο πλέον ιδιοφυής και μελετηρός μαθητής, ενώ η ενασχόλησή του με την οικογενειακή επιχείρηση εισαγωγής μπαχαρικών και ξηρών καρπών από χώρες της Ανατολής δεν τον εμπόδιζε να στοχάζεται, να προβληματίζεται και να σχολιάζει γύρω από την ύπαρξη του Θεού, την Βίβλο, το τελετουργικό της συναγωγής. Οι ιδέες του, τις οποίες δεν φοβόταν να συζητήσει ελεύθερα – τόνιζε τα μυθολογικά στοιχεία της Τορά, βρίσκοντάς τα «μη λογικά», προκαλούσε με ερωτήσεις όπως «Μπορεί ο Μωυσής να έγραψε για τον ίδιο του τον θάνατο;» - τον έφεραν σε ρήξη με το Ραβινικό κατεστημένο της τεράστιας εβραϊκής κοινότητας του Άμστερνταμ, αφού προσπαθούσε μέσα από «λογικά» επιχειρήματα να συζητήσει θέματα θεολογικά και χωρίς πολιτικά παιχνίδια – το γεγονός αυτό προκάλεσε τον «Αφορισμό» του, σε ηλικία μόλις 23 ετών. Από εκείνο το σημείο, από αυτή την τρυφερή ηλικία έζησε απομονωμένος, αφού η απόφαση αυτή, του στερούσε το δικαίωμα ακόμα και της απλούστερης συναναστροφής με κάθε Εβραίο, ακόμα και με την ίδια του την οικογένεια. Μετά από ένα σύντομο χρονικό διάστημα που φιλοξενήθηκε από μια Χριστιανική οικογένεια, αποσύρθηκε σε ένα χωριό, μόνος με τα βιβλία του, ασχολούμενος (για βιοποριστικούς λόγους) ως οπτικός και γράφοντας τα βιβλία του, τα οποία δεν εκδίδοντο με το όνομά του. Ο Σπινόζα διακήρυσσε τον χωρισμό Κράτους και Εκκλησίας, θεωρούσε ότι ο Θεός ισοδυναμεί με την Φύση και ότι, τα πάντα ακολουθούνε τους νόμους αυτής. Ιδέες πρωτοποριακές για την εποχή τους, οι οποίες αποτελούν τον θεμέλιο λίθο του «Διαφωτισμού» που όμως προκάλεσαν την μήνιν όχι μόνο των Εβραίων (αυτοί έτσι κι αλλιώς τον είχαν αποβάλλει από την κοινότητά τους) αλλά και των Χριστιανών. Ο Σπινόζα έζησε μια μοναχική και ουσιαστικά άγνωστη ζωή μέχρι τον θάνατό του σε ηλικία μόλις 45 ετών, και τα στοιχεία που υπάρχουν για τον βίο του είναι ελάχιστα, η ζωή του μυθιστορηματικά δεν παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, οι ιδέες του όμως τεράστιο.

«Και είναι απολύτως επιτρεπτό, από το ανώτατο δίκαιο της Φύσης, όλοι οι άνθρωποι να χρησιμοποιούν τη σαφή λογική, για να προσδιορίσουν πώς να ζούν με τρόπο που θα τους επιτρέψει να ευδοκιμήσουν.»

Ο Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ, με Εσθονική καταγωγή και Εβραϊκές ρίζες, από μικρός διαμορφώνει την εθνικιστική ιδεολογία του. Φανερά επηρεασμένος από το βιβλίο του Τσάμπερλεν που είχε ως τίτλο «Τα θεμέλια του 19ου αιώνα», ένα ψευδοϊστορικό αντισημιτικό κείμενο (το οποίο όμως είχε τεράστια επίδραση σε πολύ κόσμο), περί υπεροχής της «Αρείας φυλής», βρίσκεται να εργάζεται ως δημοσιογράφος-αρχισυντάκτης στην εφημερίδα «Παρατηρητής», η οποία αποτέλεσε την εμπροσθοφυλακή του Χίτλερ στην προσπάθεια του να καταλάβει την εξουσία. Ως θαυμαστής του Γκαίτε στη νεαρή του ηλικία, βρίσκεται αντιμέτωπος με τον θαυμασμό του ειδώλου του, για τις ιδέες του Σπινόζα. Δεν μπορεί να κατανοήσει πως γίνεται αυτός ο κολοφώνας του Γερμανικού πνεύματος,να επηρεάστηκε από έναν Εβραίο και σ’όλη του τη ζωή θα προσπαθήσει χωρίς επιτυχία να αποδείξει ότι οι ιδέες του Σπινόζα δεν ήταν δικές του αλλά ήταν αποτέλεσμα λογοκλοπής των κειμένων των αρχαίων Ελλήνων. Μια ζωή θα προσπαθήσει να επιλύσει το «Πρόβλημα Σπινόζα» (όπως συνεχώς λέει) χωρίς όμως επιτυχία.
Από την άλλη, με τις ιδέες του επηρεάζει και (κατά μεγάλο βαθμό) ρετουσάρει και ουσιαστικά διαμορφώνει την ιδεολογία του Ναζισμού. Είναι δίπλα στον Χίτλερ μέχρι τη στιγμή που εκείνος θα ανελλιχθεί στην εξουσία. Μετά όπως σχεδόν όλοι όσοι γνώριζαν τον Χίτλερ προτού αποκτήσει τις εξουσίες που είχε, περνάει σε δεύτερη μοίρα, γράφοντας και εκδίδοντας όμως το δεύτερο πιο επιτυχημένο εθνικοσοσιαλιστικό βιβλίο (που πολλοί διάβασαν αλλά ουδείς κατάλαβε), με τίτλο «Ο μύθος του 20ου αιώνα», ιδεολογικό θεμέλιο του Ναζισμού και «αιτιολόγηση» του ολοκαυτώματος. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, θα είναι υπεύθυνος για την ERR («Einsatztab Reichsleiter Rosenberg»), την οργάνωση του Εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος για την «συλλογή» αντικειμένων τέχνης από τα μουσεία των κατακτηθέντων πόλεων.Θα εκτελεστεί μετά την Δίκη της Νυρεμβέργης.

Ο Γιάλομ γνωρίζοντας την δυσκολία του εγχειρήματός του, καθώς δεν υπάρχει αρκετό υλικό για μυθοπλαστική κατασκευή, εισάγει στο βιβλίο του δύο χαρακτήρες, οι οποίοι συνδέονται φιλικά με τους ήρωες, συζητώντας μαζί τους εξαντλητικά, ουσιαστικά ψυχαναλύοντάς τους, ο Φράνκο, υπαίτιος και αφορμή της περιπέτειας του Σπινόζα, ο οποίος εξελίσσεται σε μοναδικό του φίλο μέσα από τα χρόνια και που οι διάλογοι μεταξύ τους κάνουν κατανοητή την φιλοσοφία του δεύτερου, και ο ψυχίατρος Φρήντριχ, ο οποίος γνωρίζοντας τον Ρόζενμπεργκ από παιδί, προσπαθεί μέσω της ψυχοθεραπείας να τον ηρεμήσει (διότι το να τον «βοηθήσει» είναι αδύνατον), ενώ προσπαθεί να του κάνει την φιλοσοφία του Σπινόζα πιο κατανοητή.
Ο Γιάλομ ακολουθεί αυτό το στυλ γραφής στα περισσότερα βιβλία του, αλλού με μεγαλύτερη, αλλού με μικρότερη επιτυχία. Στο «Πρόβλημα Σπινόζα», αυτή η μέθοδος τις περισσότερες φορές πετυχαίνει αφού οι «ψυχαναλυτικές» συζητήσεις είναι συνήθως ενδιαφέρουσες, αλλά υπάρχουν και σημεία όπου ο αναγνώστης κουράζεται από την φλυαρία και την συχνή επανάληψη εννοιών και όρων.

Οι χαρακτήρες των Σπινόζα και Ρόζενμπεργκ, οι δύο αντίθετοι πόλοι – το Καλό και το Κακό, αναδεικνύονται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου, ως εξαιρετικοί μυθιστορηματικοί ήρωες, ενώ οι φιλοσοφικές συζητήσεις ιδιαίτερα λεπτομερείς και αναλυτικές βοηθάνε τον μέσο αναγνώστη να κατανοήσει τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας του Σπινόζα. Εξαιρετικό ενδιαφέρον βέβαια έχει και η σκιαγράφηση της προσωπικότητας του Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ, ενός καθαρού ιδεολόγου του Σκότους και φανατικό ρατσιστή.

«Αν βρίσκομαι ανάμεσα σε ανθρώπους που δεν συμφωνούν καθόλου με τη φύση μου, δεν θα μπορώ καθόλου να προσαρμοστώ σ’εκείνους χωρίς να μεταβάλω σε μεγάλο βαθμό τον εαυτό μου.»

Οι σελίδες του βιβλίου που αναφέρονται στον Αφορισμό του Σπινόζα, η εσωτερική του πάλη, η απομόνωσή του που ακολουθεί, είναι συγκλονιστικές, ενώ δεν πάνε πίσω τα κομμάτια του βιβλίου που περιγράφουν την προσπάθεια του μονήρη και καταθλιπτικού Ρόζενμπεργκ να υλοποιήσει τις φιλοδοξίες του, τα οποία προσφέρουν δραματουργική ένταση και δράση. Η μυθιστορηματική αναπαράσταση του Άμστερνταμ του 17ου αιώνα είναι εξαιρετική, ενώ οι συζητήσεις των Χίτλερ-Ρόζενμπεργκ και η απεικόνιση της εποχής της ανόδου του πρώτου στην εξουσία προβληματίζουν και μας διδάσκουν για το πώς δημιουργείται «το αυγό του φιδιού».

Εν κατακλείδι, ένα πολύ ωραίο ιστορικό-φιλοσοφικό μυθιστόρημα, το οποίο παρά τον έντονο διδακτισμό του και τις κάπως κουραστικές ψυχαναλυτικές συζητήσεις (που καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος του) με φορμαλιστικό ύφος που θυμίζουν «θεραπείες», είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ως προς την σύλληψη, αποδίδει πολύ ζωντανά τους ιστορικούς χαρακτήρες, την ατμόσφαιρα των δύο εποχών και πετυχαίνει απόλυτα στην απόδοση του πνεύματος του Μπαρούχ Σπινόζα.


 _____________________________________________________

Θα ήθελα να ευχηθώ στους αναγνώστες και φίλους του blog, το 2013 να είναι καλύτερο από την προηγούμενη χρονιά σε όλα τα επίπεδα, προσωπικά, επαγγελματικά αλλά και με περισσότερη αναγνωστική απόλαυση. Από αυτό εδώ το ιστολόγιο, θα προσπαθήσω να συμβάλλω σ’αυτό.