Τι καλύτερο γιά μένα ν’αρχίσω την χρονιά γράφοντας γιά ένα από τα τελειότερα μυθιστορήματα που έχω διαβάσει και με το οποίο πέρασα πάνω από μιά εβδομάδα τις ημέρες των γιορτών. Αναφέρομαι στο υπέροχο βιβλίο του πανμέγιστου Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι «ΟΙ ΔΑΙΜΟΝΙΣΜΕΝΟΙ» στην έκδοση της Ινδίκτου σε καινούργια εξαιρετική μετάφραση από την Ελ.Μπακοπούλου (σελ.1257), (97).

Ανακαλύπτοντας ξανά αυτό το βιβλίο είναι ένα δώρο θεϊκό. Το είχα πρωτοδιαβάσει πριν από 25 χρόνια στην κλασσική μετάφραση του Α.Αλεξάνδρου από τις εκδόσεις Γκοβόστη (ναι,εκείνοι οι υπέροχοι κόκκινοι τόμοι) και είχα συγκλονιστεί. Πως ένιωσα μετά από τόσα χρόνια; Ξανά, την ίδια ευχαρίστηση αλλά από διαφορετική πλευρά, πιστεύω πιό ώριμη και πιό κατασταλαγμένη. Άλλα πράγματα με τράβηξαν τότε, άλλα τώρα.

Οι ΔΑΙΜΟΝΙΣΜΕΝΟΙ πρωτοδημοσιεύτηκαν (σε συνέχειες) το 1871 και ουσιαστική αφορμή γιά την συγγραφή τους ήταν η δολοφονία του φοιτητή Ιβανόφ από την οργάνωση «Λαϊκή Εκδίκηση» που καθοδηγείτο από τον Νιετσάγεφ (1847-1882) πνευματικού τέκνου του πατριάρχη του αναρχισμού Μπακούνιν, και συγγραφέα της «Κατήχησης ενός Επαναστάτη», ενός βιβλίου που επηρέασε τις «τρομοκρατικές οργανώσεις» του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα (Ερυθρές Ταξιαρχίες,Μπάαντερ-Μάϊνχοφ κλπ). Ο Νιετσάγεφ, έχει μείνει στην ιστορία ως ο πατέρας του «Μηδενισμού» (όρος που πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον Τουργκένιεφ στο αριστουργηματικό του μυθιστόρημα ΠΑΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΑ του 1862), ενός κινήματος που άκμασε στην Ρωσία των δεκαετιών 1860 και 1870 (οι οπαδοί του αποκαλούντο και Ναρόντνικοι) και κορυφώθηκε με την δολοφονία του Πρίγκηπα Αλέξανδρου το 1881. Ο Νιετσάγεφ εν ολίγοις έλεγε, ότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» και ότι ο μοναδικός σκοπός,πάθος,προορισμός ενός πραγματικού επαναστάτη είναι η εξολόθρευση των νόμων,της τάξης,των συνθηκών και της ηθικής του κόσμου με κάθε τρόπο,με κάθε μέσον.

Ο Νιετσάγεφ χρησίμευσε λοιπόν ως πρότυπο γιά έναν εκ των κεντρικών χαρακτήρων του μυθιστορήματος, του Πιότρ Στεπάνοβιτς, που γύρω από αυτόν και τον αινιγματικό Νικολάϊ Σταβρόγκιν εξελίσσεται ουσιαστικά η πλοκή του βιβλίου.Οι δύο δαιμονικές αυτές προσωπικότητες περνάνε διαφορετικά μηνύματα στον αναγνώστη.
Ο Πιότρ Στεπάνοβιτς είναι ο αδίστακτος μηδενιστής που το μόνο που θέλει είναι η ανατροπή των πάντων και μετέρχεται κάθε μέσου (θεμιτού και αθέμιτου) γιά να το πετύχει. Δεν διστάζει να δολοφονήσει, να προδώσει, να κλέψει – ένας χαρακτήρας απίστευτος, τσαρλατάνος και γητευτής, δολοπλόκος και συνωμότης, στον μόνο που δείχνει να υποτάσσεται και να φοβάται (??) είναι ο Σταβρόγκιν.
Ο Νικολάι Σταβρόγκιν είναι κατά την ταπεινή μου γνώμη η απόλυτη μυθιστορηματική φιγούρα. Μία προσωπικότητα που τα εμπεριέχει όλα. Το καλό και το κακό, την γοητεία και την απώθηση. Ικανός γιά μεγάλα πράγματα τα οποία μπορεί να γκρεμίσει ανά πάσα στιγμή. Τραγικός χαρακτήρας που εμπνέει μεγάλα πάθη, από την στιγμή που εισβάλλει στο μυθιστόρημα όλοι περιστρέφονται γύρω από αυτόν. Η ψυχοπαθολογική του προσωπικότητα ξεκαθαρίζει αρκετά στο «λογοκριμένο» κεφάλαιο που συμπεριελήφθηκε στις μεταγενέστερες εκδόσεις του μυθιστορήματος όπου ομολογεί χωρίς δείγμα μεταμέλειας την παιδοφιλία του και περιγράφει τους «δαίμονές» του.

Γύρω από αυτούς τους δύο χαρακτήρες περιστρέφονται διάφορες φιγούρες με κυριότερους, τον πατέρα του Πιότρ Στεπάνοβιτς, τον Στέπαν Τροφίμοβιτς που στο πρόσωπο του ο Ντοστογιέφσκι ασκεί κριτική στους Ευρωπαϊστές φιλελεύθερους διαννοούμενους της Ρωσίας του 1840, οι οποίοι με την στάση τους (θεωρεί ο συγγραφέας) εξέθρεψαν το «τέρας» του μηδενισμού και της τρομοκρατίας στην χώρα. Επίσης η ομάδα του Πιότρ Στεπάνοβιτς, οι Σάτοφ,Λιπάτιν,Κυρίλλοφ εξαιρετικοί μυθιστορηματικοί χαρακτήρες ενώ στο πρόσωπο του Σιγκαλιόφ του θεωρητικού της οργάνωσης αναλύεται το όραμα ενός ιδιότυπου κομμουνισμού που χρησιμοποιεί τις ουτοπικές ιδέες του Φουριέ σε συνδιασμό με τον κυνισμό των μηδενιστών (το 90% του πληθυσμού πρέπει να είναι εργάτες-σκλάβοι ώστε το 10% που έχει τα διαννοητικά προσόντα να ασχολείται με την πρόοδο και την ανάπτυξη!!!).

Οι γυναίκες είναι τραγικοί χαρακτήρες σε όλα τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι, στους ΔΑΙΜΟΝΙΣΜΕΝΟΥΣ ακόμα και οι πλέον αχνές (αυτές που εμφανίζονται σε δυό-τρεις σελίδες) διακατέχονται από τα πάθη τους. Ο τραγικός έρωτας των νεαρότερων από αυτές γιά τον Σταβρόγκιν είναι έντονος,δραματικός και η υπόγεια πάλη μεταξύ τους αμείωτη ενώ η μητέρα του η Βαρβάρα Πετρόβνα που θα ήθελε να είναι προοδευτική αλλά δεν μπορεί, τρέφει μιά άνευ ορίου λατρεία γιά τον κανακάρη της.

Στο μυθιστόρημα συγκρούονται σε ιδεολογικό επίπεδο τα δύο πρόσωπα,οι δύο κατευθύνσεις της Ρωσίας. Από τη μιά το «Δυτικό» πρόσωπο, οι Ευρωπαϊστές,οι Σοσιαλιστές και από την άλλη το «Ανατολικό» πρόσωπο, οι Σλαβόφιλοι. Οι μεταρρυθμίσεις του Μεγάλου Πέτρου τον 18ο αιώνα και η στροφή που έδωσε προς το Ευρωπαϊκό πρόσωπο της χώρας συνεχίστηκαν και κατά τον 19ο αιώνα.Οι «Ευρωπαϊστές» πίστευαν ότι η Ρώσικη κοινωνία είναι ακόμα πολύ πίσω και θα έπρεπε να εκμοντερνιστεί και να «δυτικοποιηθεί» περισσότερο μέσα από την επιστήμη και τον σοσιαλισμό. Οι «Σλαβόφιλοι» από την άλλη θεωρούσαν ότι η Ρωσία πρέπει να «πατάει» με το ένα πόδι στην Δύση και το άλλο στην Ανατολή εκμεταλευόμενη την γεωγραφική της θέση και την θρησκευτική της ομοιογένεια. Ουσιαστικά συγκρούονταν το μυαλό με την καρδιά με τον Ντοστογιέφσκι να αποτελεί τον λογοτεχνικό «οδηγό» της Σλαβόφιλης τάσης με την επιθυμία του να συντελέσει ώστε η Ρωσία να κυριαρχήσει παγκόσμια με την μοναδική της κουλτούρα και κληρονομιά. Στο τελευταίο του έργο τους «ΑΔΕΡΦΟΥΣ ΚΑΡΑΜΑΖΟΦ» διαφαίνεται έντονα αυτή η ιδεολογία του. Το καταπληκτικό βέβαια είναι ότι ο Ντοστογιέφσκι λατρεύτηκε στην Δύση όντας τόσο Ρώσος όσο σχεδόν κανείς.

Όπως σε όλα τα μυθιστορήματα του, έτσι και οι ΔΑΙΜΟΝΙΣΜΕΝΟΙ χαρακτηρίζονται από το Σωκρατικό στυλ φιλοσοφίας όπως γνωρίσαμε μέσα από τα έργα του Πλάτωνα. Οι φιλοσοφικές συζητήσεις και όλα τα ερωτήματα είναι υπό την μορφή των διαλόγων που κυριαρχούν στις σελίδες του βιβλίου. Οι διάλογοι περί αυτοκτονίας, περί θρησκείας, περί έρωτα, περί Καλού και Κακού αποτελούν αυτόνομα φιλοσοφικά κείμενα τα οποία διαβάζονται άνετα και από τον πλέον απαίδευτο αναγνώστη – άλλη μιά τεράστια μαγκιά που χαρακτηρίζει αυτόν τον μεγάλο συγγραφέα.

Οι ΔΑΙΜΟΝΙΣΜΕΝΟΙ παραμένουν ένα έργο επίκαιρο, ένα έργο ζωής, το διάβασμά τους αποτελεί μιά μοναδική αναγνωστική εμπειρία που κάθε φίλος της λογοτεχνίας πρέπει να την βιώσει . Το δε ξαναδιάβασμα τους (όπως στην περίπτωση μου) είναι ιδιαιτέρως θεραπευτικό και χρήσιμο. Τελικά πόσο δίκιο έχει ο αγαπημένος μου Ίταλο Καλβίνο οταν γράφει:

«Πράγματι, οι αναγνώσεις της νεότητας μπορούν ν' αποδειχτούν ελάχιστα αποδοτικές λόγω ανυπομονησίας, απροσεξίας, απειρίας στη χρησιμοποίηση των οδηγιών χρήσης, απειρίας στη ζωή. Μπορούν να είναι (ίσως και ταυτόχρονα) επιμορφωτικές με την έννοια ότι δίνουν μια μορφή στις μελλοντικές εμπειρίες, προσφέροντας πρότυπα, περιορισμούς, όρους σύγκρισης, σχήματα ταξινόμησης, κλίμακες αξιών, παραδείγματα ομορφιάς, πράγματα που εξακολουθούν να λειτουργούν ακόμα κι αν κάποιος θυμάται ελάχιστα πράγματα ή και τίποτα από ένα βιβλίο που διάβασε στα νεανικά του χρόνια. Αν ξαναδιαβάσουμε το βιβλίο σε ώριμη ηλικία, θα ξαναβρούμε τις σταθερές αυτές, που τώρα πια αποτελούν τμήμα των εσωτερικών μας μηχανισμών και των οποίων είχαμε ξεχάσει την προέλευση. Υπάρχει σε κάθε έργο μια ιδιαίτερη δύναμη την οποία ποτέ δεν θυμόμαστε, αλλά η οποία αφήνει το σπόρο της»

Είμαστε σίγουροι ότι διαβάζουμε το ίδιο βιβλίο; Μήπως λοιπόν ένα βιβλίο αποδεικνύει την αξία του, όταν ο αναγνώστης ξαναδιαβάζοντας το μετά από πολλά χρόνια νιώθει σαν να διαβάζει κάτι καινούργιο,κάτι διαφορετικό; Μήπως τελικά ο συγγραφέας είναι ο αναγνώστης;