Δεν
γνωρίζω αν ο εμβληματικός Αμερικανοκαναδός συγγραφέας Saul Bellow (Κεμπέκ Καναδά, 1915 – Brookline, Massachusetts, 2005), είναι τόσο
δημοφιλής στις μέρες μας (σε παγκόσμιο επίπεδο), όσο 50 χρόνια πριν, όταν αποσπούσε
τα βραβεία (Νόμπελ, Πούλιτζερ), το
ένα μετά το άλλο, σε σημείο να βρίσκεται στο Πάνθεον των πιο πολυβραβευμένων
συγγραφέων των Η.Π.Α. Βλέπω την αδιαφορία γύρω από τους μεγάλους του είδους, όπως
ο P.Roth, ο J.Updike (και άλλους), και πιστεύω ότι βρισκόμαστε
προ μεγάλων αλλαγών στα λογοτεχνικά γούστα.
Ένα
από τα κλασσικά πλέον, έργα του Saul Bellow, είναι «ΤΟ ΔΩΡΟ ΤΟΥ ΧΑΜΠΟΛΝΤ» («HUMBOLDT’S GIFT»), που εκδόθηκε στα μέσα της δεκαετίας του ’70, μεταφράστηκε στα μέσα της προηγούμενης
χρονιάς για πρώτη φορά στα ελληνικά (με εξαιρετικό ως συνήθως τρόπο) από την Μαργ. Ζαχαριάδου, για τις εκδόσεις Gutenberg (σειρά
Orbis Literae), με εισαγωγή του Jeffrey Eugenides (σελ.815), συμπληρώνοντας μια μακρά λίστα από τα
έξοχα μυθιστορήματα του Bellow, που είχαμε την τύχη να έχουν μεταφραστεί
(άλλα πολύ καλά, άλλα λιγότερο) στη γλώσσα μας, από την δεκαετία του ’70 και
μετά.
«Το δώρο του Χάμπολντ», είναι ένα
μυθιστόρημα-πανηγύρι. Πικαρέσκο και χαοτικό, μπερδεύει τον αναγνώστη του, με τις
συνεχείς μετατροπές στη διάθεση, καθώς γίνεται εύκολα – από τη μια σελίδα στην
άλλη – κωμικοτραγικό και ελεγειακό. Αφηγητής και κεντρικός χαρακτήρας είναι ο πολύ
επιτυχημένος, αλλά σε κάθετη πορεία ευρισκόμενος, θεατρικός συγγραφέας, διανοούμενος
και γενικότερα άνθρωπος των γραμμάτων Τσάρλι Σιτρίν, που μεσήλικας πλέον,
βρίσκεται σε μια φανερή κρίση μέσης ηλικίας, με την πρώην σύζυγό του να τον
έχει «στραγγίξει» οικονομικά και ψυχολογικά, σε μια ερωτική σχέση με μια
πληθωρική νεαρή γυναίκα που τον πιέζει να την παντρευτεί και με τεράστια χρέη
που έχουν δημιουργηθεί από κάποιες άστοχες κινήσεις, από την αφέλειά του αλλά
και από τα χρέη του στα χαρτιά. Ουσιαστικός όμως πρωταγωνιστής του βιβλίου,
χωρίς να εμπλέκεται στη δράση είναι ο Φον Χάμπολντ Φλάισερ, ένας πεθαμένος
πλέον και τελείως λησμονημένος ποιητής, που όχι μόνο αποτέλεσε τον μέντορα του
Σιτρίν, εισάγοντάς τον στους λογοτεχνικούς και πολιτιστικούς κύκλους. Οι δύο
άνδρες είχαν μακρές συζητήσεις γύρω από λογοτεχνικά και φιλοσοφικά θέματα, όπου
ο Χάμπολντ αποτελούσε πηγή έμπνευσης αλλά και σοφίας.
«Ποιητής,
στοχαστής, προβληματικός πότης, χαπάκιας, μεγαλοφυής, μανιοκαταθλιπτικός,
ραδιούργος, μια ιστορία προσωπικής επιτυχίας, έγραψε κάποτε ποιήματα γεμάτα
πνεύμα και ομορφιά, αλλά τι είχε κάνει τώρα πρόσφατα; Είχε αρθρώσει τάχα τα
σπουδαία λόγια και τα τραγούδια που είχε μέσα του; Δεν τα είχε αρθρώσει. Τα
άγραφα ποιήματα τον πέθαιναν. Είχε αποσυρθεί σ’ αυτό εδώ το μέρος, που καμιά
φορά το έβλεπε σαν Αρκαδία κι άλλοτε σαν κόλαση. Εδώ έμαθε ότι λέγονται για
κείνον διάφορα από τους επικριτές του – άλλους συγγραφείς και διανοούμενους.
Σιγά σιγά έγινε κι ο ίδιος μοχθηρός, αλλά ήταν λες και δεν άκουγε τι έλεγε κι αυτός
για τους άλλους, πόσο τους λοιδορούσε. Καθόταν και παρασκεφτόταν τα πάντα κι
οργάνωνε φανταστικές ίντριγκες. Είχε αρχίσει να γίνεται ένας από τους μεγάλους
μονήρεις. Αλλά δεν ήταν φτιαγμένος για μονήρης. Ήταν φτιαγμένος για να είναι
μέσα στη ζωή και στη δράση, να είναι κοινωνικό όν. Κι αυτό το αποκάλυπταν οι
ραδιουργίες και τα σχέδιά του.»
Ο
Χάμπολντ όμως, κατέληξε παράφρων, καταστρέφοντας την προσωπική του ζωή, κυρίως
μετά την τεράστια κριτική και εμπορική επιτυχία του προστατευόμενού του στο Broadway. Η σχέση τους άλλαξε, καθώς κατηγόρησε τον
Σιτρίν ότι του χρωστούσε μερίδιο από τα κέρδη, θεωρώντας ότι βάσισε τον
χαρακτήρα του πρωταγωνιστή του σ’ εκείνον. Τώρα ο Σιτρίν βρίσκεται κι αυτός σε
ένα αδιέξοδο και νιώθει να χάνει το μυαλό του. Οι δίκες και ο ιστός της αράχνης
που έχει πλέξει γύρω του η πρώην σύζυγός του με τους δικηγόρους της και η
φορτική πίεση από έναν μαφιόζο Ιταλοαμερικανό στον οποίο βρέθηκε να χρωστάει
χρήματα, όπως και η ένταση στις σχέσεις του με την νεαρή του ερωμένη που θέλει
να τον παρασύρει σε ένα ταξίδι στην Ευρώπη για να βρει τον χαμένο της πατέρα,
τον έχουν κάνει να σκέφτεται διαρκώς τον Χάμπολντ και να κάνει έναν απολογισμό της
ζωής του. Και τότε θα ανακαλύψει ότι ο χαμένος πλέον μέντοράς του, τού έχει
αφήσει ένα πολύτιμο δώρο που θα τον επαναφέρει στο λογοτεχνικό (και όχι μόνο)
προσκήνιο.
«Κι έτσι εγώ, ο
Σιτρίν, βολεμένος, στα μισά της ζωής, απλωμένος πάνω σ’ έναν καναπέ, φορώντας
κασμίρινες κάλτσες (αναλογιζόμενος πώς τα πόδια των θαμμένων στη γη ξεφτίζουν
σαν τα φύλλα του καπνού – τα πόδια του Χάμπολντ), αναπαριστούσα στο μυαλό μου πώς
ο στιβαρός εμπνευσμένος φίλος μου παρήκμασε κι εξέπεσε. Το ταλέντο του είχε
χαθεί. Και τώρα εγώ ήμουν αναγκασμένος να σκεφτώ τι γίνεται με το ταλέντο
σήμερα, σ’ αυτούς τους καιρούς. Πώς να αποτρέψω τη λέπρα της ψυχής. Για κάποιο
λόγο, έμοιαζε να εξαρτάται από μένα.»
Τίποτα
δεν είναι απλό, στο πολυφωνικό μυθιστόρημα του Bellow. Οι σύνθετες
καταστάσεις στη ζωή, η φιλία, η εμπιστοσύνη, η αναζήτηση της ευτυχίας, οι
οικογενειακές σχέσεις, τα γηρατειά και η μοναξιά, ο θάνατος και η επιβίωση, η
επιτυχία και η καταστροφή, ο καθημερινός παραλογισμός, η απληστία και η
πλεονεξία, παρελαύνουν από τις σελίδες του ογκώδους μυθιστορήματος. Όλα αυτά,
μέσα σε ένα χαοτικό και πικαρέσκο ύφος, που κινείται μεταξύ τραγωδίας και
φάρσας, σάτιρας και «τέλους εποχής» σε ένα βιβλίο που σε εξαντλεί και σε
μπερδεύει με τους χαρακτήρες και την ατελείωτη φλυαρία του, που έχοντας όλα
αυτά τα «μειονεκτήματα» κατορθώνει να σε μαγεύει και να σε συγκινεί με την
εμβάθυνση στους χαρακτήρες του.
Ο
Σιτρίν (που κάθε επίμονος αναγνώστης έρχεται στα όριά του μαζί του – από τη μια
τον συμπονεί, από την άλλη θέλει να του σπάσει το κεφάλι) χρησιμεύει στην
εξέλιξη της ιστορίας, ως κεντρικός χαρακτήρας αλλά και ως αφηγητής που ψάχνει
το νόημα της ζωής, ενώ ταυτόχρονα εξερευνά την ανθρώπινη κατάσταση. Έχοντας το
παράδειγμα του Χάμπολντ που συνετρίβη παλεύοντας με τους δαίμονές του και, προσπαθώντας
να βρει την υλική επιτυχία, βλέπει ότι κι αυτός οδεύει προς την παράνοια και το
αδιέξοδο, ενώ μέσα του ξυπνάνε όλο και πιο έντονα οι ενοχές για τη συμπεριφορά
του στο τέλος, προς τον μέντορά του. Η σχέση τους που χαρακτηρίστηκε από ένταση
αλλά και συντροφικότητα, αναγνώριση και εμπιστοσύνη, εχθρότητα και βία, απεικονίζει
την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης σχέσης και της φιλίας.
«Κάνουμε και
ξανακάνουμε τα ίδια πράγματα, συνεχώς, με τρόπο τρομερά προβλέψιμο.
Συγχωρούμαστε όμως, απ’ αυτή την άποψη, αφού το κάνουμε από την επιθυμία να
συνδεθούμε κάπως με την ομορφιά.»
Το
βιβλίο όμως χαρακτηρίζεται και από μεγάλα αποσπάσματα, που αφορούν την «Ανθρωποσοφία», μια μυστικιστική (μάλλον
θολή) φιλοσοφική θεωρία του Αυστριακού φιλόσοφου του 19ου αιώνα, Ρούντολφ Στάινερ, η οποία επηρέασε τον συγγραφέα και που κηρύττει ότι, μέσω της εσωτερικής
καλλιέργειας, αποκτά ο άνθρωπος, πρόσβαση σε έναν αντικειμενικά πνευματικό
κόσμο. Ο Bellow μέσω
αυτής της θεωρίας, αναλύει ότι η Αμερική της δεκαετίας του ’70 (αλλά θα
μπορούσε να το πει και για αργότερα αν έγραφε το βιβλίο πιο μετά) έχει
εμπορευματοποιηθεί, έχει χάσει την εσωτερική της συνοχή, με τον υλισμό να έχει
κυριαρχήσει. Χρησιμοποιώντας την «υπερβολικότητα» (το πικαρέσκο) που
προαναφέρω, ο συγγραφέας δημιουργεί καταστάσεις κωμικοτραγικές που προσφέρουν
σελίδες μεγάλης λογοτεχνικής απόλαυσης, αλλά και, μεγάλα κομμάτια του έργου που
είναι παντελώς αδιάφορα και δεν προσθέτουν κάτι ιδιαίτερο στην εξέλιξη της ιστορίας.
Συνδυάζοντας
όμως ευφυώς, ο Bellow,
τα θέματα της λύτρωσης και της απώλειας, της συντροφικότητας και της αγάπης και
παρασύροντας τον αναγνώστη του σε ένα λογοτεχνικό tour-de-force από τους δρόμους
του Σικάγου, στην Μαδρίτη, στα ράντσα της Αμερικάνικης Δύσης και στους ουρανοξύστες
των Αμερικάνικων πόλεων, προσφέρει ένα μυθιστόρημα μεγάλης πνοής, που παρά τις αντιφάσεις
του και την ανισότητά του, καθηλώνει
με την ομορφιά, την πολυπλοκότητα και την πολυφωνία του. «Το δώρο του Χάμπολντ», μπορεί να μη το θεωρώ «αριστούργημα» αλλά
είναι ένα βιβλίο που σε προτρέπει διαρκώς να σκεφτείς για την πορεία που μπορεί
να πάει η ζωή, τα βάσανα και την δυστυχία αλλά και το νόημα που υπάρχει σ’
αυτήν.
Βαθμολογία 85 / 100
Δημοσίευση σχολίου