«...Το επίκεντρο της διήγησης κάθε πρόσφυγα
Παραμένει το ίδιο.
Να γεννιέσαι σε ένα μέρος,
Να γερνάς σε ένα άλλο.
Και να αισθάνεσαι ξένος και στα δυο μέρη.»

Ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα του 20ου αιώνα με μεγάλες προεκτάσεις ακόμα και στις μέρες μας ήταν η Συνθήκη της Λωζάνης.Μιά Συνθήκη που υπογράφτηκε μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας στην όμορφη Ελβετική πόλη και έμελλε να επισημοποιήσει την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί μετά τα γεγονότα του 22,ρυθμίζοντας το θέμα των προσφύγων και επιβάλλοντας την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ των δύο χωρών.Η Συνθήκη λειτουργεί ακόμα και στις μέρες μας ως γνώμονας γιά σχεδόν παρόμοιες καταστάσεις στα Βαλκάνια,όπου βλέπουμε να δημιουργούνται νέα «κράτη»,καινούριες σημαίες και οι εθνικιστικές ιδεολογίες να κυριαρχούν.

Με το θέμα της ανταλλαγής των πληθυσμών που προέκυψε από την Συνθήκη της Λωζάνης ασχολείται ο δημοσιογράφος Bruce Clark στο εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του «ΔΥΟ ΦΟΡΕΣ ΞΕΝΟΣ» (Εκδ.ΠΟΤΑΜΟΣ,σελ. 308-μεγάλου σχήματος).Ο συγγραφέας προσεγγίζει το (πάντα συγκινητικό θέμα) των απελάσεων από δημοσιογραφική (και άρα συναισθηματική) πλευρά και όχι με τη ψυχρή ματιά του ιστορικού.Ένα δείγμα των τίτλων των κεφαλαίων του βιβλίου το δείχνει έντονα αυτό:
-Το Αϊβαλί και τα φαντάσματα του
-Χαμένα αδέλφια,χαμένες αδελφές:από τη Σαμψούντα στη Δράμα
-Ποιός φεύγει,ποιός μένει:το παζάρι της Λωζάννης
-Κρυφές θρησκείες,κρυφοί δεσμοί:η μοίρα της οθωμανικής αυτοκρατορίας
-Έξοδος από την Κωνσταντινούπολη
-Αποχαιρετισμός στη Σαλονίκη:οι μουσουλμάνοι σαλπάρουν

Περισσότεροι από δύο εκατομμύρια κόσμος ξεσπιτώθηκε μετά τα γεγονότα του 22,περίπου ενάμιση εκατομμύριο χριστιανοί και γύρω στις πεντακόσιες χιλιάδες μουσουλμάνοι.Η συντριβή του Ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία δημιούργησε ένα τεράστιο κύμα προσφύγων που ήρθαν στο παντελώς ανέτοιμο και στη γνώριμη μπαχαλοειδή του κατάσταση Ελληνικό κράτος,το οποίο είχε πάθει τη μεγαλύτερη ήττα της ιστορίας του και προσπαθούσε να συνέλθει.Παρά τις εθνικιστικές τσιρίδες και τις γνώριμες ακόμα και στις μέρες μας υστερίες των αμετανόητων ηλιθίων που επέμεναν να γίνει αντεπίθεση και να βαδίσει ο στρατός προς την ανατολική Θράκη και τη Κωνσταντινούπολη,η τότε κυβέρνηση έκανε δύο πολύ επιτυχημένες κινήσεις:αποφάσισε από τη μιά να διοχετεύσει το μεγαλύτερο μέρος των προσφύγων στην Μακεδονία αλλάζοντας την εθνολογική ισορροπία της περιοχής (ας μη ξεχνάμε ότι το ελληνοχριστιανικό στοιχείο ήταν μειονότητα στη Βόρεια Ελλάδα μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών),από την άλλη να αναθέσει τις διαπραγματεύσεις στον εξαιρετικό διπλωμάτη Ε.Βενιζέλο ο οποίος ήταν ο μόνος που είχε το στάτους και τις γνώσεις να διαχειριστεί μιά καταστροφή.

Οι διαπραγματεύσεις κράτησαν μήνες πολλούς.Από την αρχή επικράτησε η ιδέα της ανταλλαγής των πληθυσμών βάσει της θρησκείας τους.Ένα γεγονός που προκαλεί ανατριχίλα στον σύγχρονο κόσμο αλλά όπως βλέπουμε με τα γεγονότα του Κοσόβου ακόμα χρησιμοποιείται στην διεθνή πολιτική σκηνή.Εκατοντάδες χιλιάδες λοιπόν άνθρωποι (δεν μιλάμε γι’αυτούς που έπεσαν θύματα των σφαγών και των καταστροφών του πολέμου),αναγκάστηκαν είτε επειδή πίστευαν στον Χριστό,είτε επειδή πίστευαν στον Αλλάχ να αφήσουν τη γη τους,τα σπίτια τους και να μεταναστεύσουν σε μιά άλλη χώρα,την οποία ανέκαθεν ίσως θεωρούσαν δικιά τους και κοντύτερα στην κουλτούρα τους αλλά στην πραγματικότητα ούτε σκεπτόντουσαν να πάνε να μείνουν εκεί.Από το βιβλίο αντιλαμβανόμαστε ότι η μετάβαση και η προσαρμογή στη Τουρκία των μουσουλμάνων που ζούσαν στην Ελλάδα ήταν δυσκολότερη από αυτή των προσφύγων που ήρθαν στη χώρα μας.Παρότι τα σπίτια που είχαν αφήσει οι Έλληνες της Μικράς Ασίας ήταν καλύτερα και περισσότερα (μιάς που έφυγε τόσος κόσμος),οι μουσουλμάνοι που έφυγαν από την Ελλάδα τα βρήκαν είτε κατασχεμένα από τα ντόπια λαμόγια είτε τελείως κατεστραμμένα ή καμμένα.Από την άλλη,οι Έλληνες της Μικράς Ασίας ή του Πόντου αναγκάστηκαν να διαμείνουν είτε σε σκηνές,είτε σε γήπεδα και πλατείες στην περίπτωση των μεγάλων πόλεων,είτε να διοχετευθούν σε χωριουδάκια και να γίνουν γεωργοί ή να προσαρμοσθούν σε συνθήκες πρωτόγνωρες γιά αυτούς.

Ο Βενιζέλος στη Λωζάνη μάλλον καλά τα κατάφερε.Σαν πολιτικός είχε αδυναμίες και πλεονεκτήματα.Εκμεταλλεύτηκε τις διπλωματικές του ικανότητες και πέτυχε να βγάλει έξω από τη συμφωνία/συνθήκη τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και τους Μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης παρά τις τσιρίδες των αιωνίως "αλλού γι'αλλού" ελληναράδων της τότε εποχής που αδυνατούσαν να συνειδητοποιήσουν ότι οι Τούρκοι μας είχαν πετάξει στη θάλασσα και μας είχαν "πάρει τα σώβρακα".Συμμάζεψε τη κατάσταση αφού το δράμα των προσφύγων είχε συγκινήσει τις διεθνείς ανθρωπιστικές οργανώσεις και η αγριότητα των Τούρκων εκνεύριζε και τους φανατικότερους των υποστηρικτών τους.Οι αγκαλίτσες και τα φιλάκια με τον Κεμάλ την δεκαετία του 30 δεν προιώνιζαν τα δράματα που θα ακολουθούσαν τις δεκαετίες του 50 και του 60 γιά τους Έλληνες της Πόλης,ούτε μπορούσε να προβλέψει την σκληρή στάση του Τουρκικού μετακεμαλικού καθεστώτος έναντι των Ελλήνων που παρέμειναν (σε αντίθεση με την πολύ καλύτερη συμπεριφορά των ελληνικών αρχών στους μουσουλμάνους της Θράκης).Κανείς όμως δεν μπορούσε να αποζημιώσει τα αθώα θύματα της μικρασιατικής καταστροφής και όσων επακολούθησαν.

Ευκολοδιάβαστο και πολύ ενδιαφέρον του βιβλίο του Κλαρκ βλέπει τα πράγματα από τη σκοπιά του "politically correct" ανθρώπου του 21ου αιώνα.Γενικεύει αρκετά στις κρίσεις του,δεν «σύρθηκαν» όλα τα θύματα της ανταλλαγής να αλλάξουν πατρίδα.Από την Ελληνική πλευρά είμαι σίγουρος ότι οι περισσότεροι ήθελαν να φύγουν γιατί έβλεπαν τη κατάσταση,ότι και να έμεναν θα ήταν κόλαση εκεί.Ούτε συμφωνώ με την πλαγίως εκπεφρασμένη άποψη του,ότι,οι «Καραμανλήδες» (οι χριστιανοί δλδ της Ανατολίας)ή οι Πόντιοι ήταν ή αισθανόντουσαν «λιγότερο» Έλληνες,απλά τους πήρε περισσότερο χρονικό διάστημα να προσαρμοστούν στη γλώσσα και στις καταστάσεις. Οι μουσουλμάνοι σίγουρα ξεβολεύτηκαν οι περισσότεροι,υπήρχαν πολλές τοπικές κοινωνίες οι οποίες δεν θα τους πείραζαν,το θέμα ήταν τι θα έκανε το ελληνικό κράτος,εκεί είναι που έχω σοβαρές αμφιβολίες.

«...Στο μεγαλύτερο μέρος της Τουρκίας και γιά την πλειοψηφία των Τούρκων δεν είναι αποδεκτό μόνο το εθνικό ιδεώδες,είναι και η ανάγκη να αντιμετωπιστούν δυναμικά όσοι αντιτίθενται σε αυτό.Ό,τι και να κρύβεται μέσα στη ψυχή τους,όποια αισθήματα και να τρέφουν γιά τόπους και τρόπους ζωής που άφησαν στην απέναντι πλευρά του Αιγαίου,οι Τούρκοι πολίτες που έχουν τις ρίζες τους στην Ελλάδα δεν εναντιώνονται στην εθνική ιδεολογία.Οι γέροντες του Αϊβαλίκ ή της Τούζλα μπορεί να νοσταλγούν τα χώματα των προγόνων τους στην Κρήτη ή την ελληνική Μακεδονία,αλλά μία ζωή υπό Τουρκική σημαία τους έκανε τόσο πιστούς στη μνήμη του Ατατούρκ όσο και οι συμπατριώτες τους,αν όχι περισσότερο.
...Αποτελεί...αναμφισβήτητο γεγονός στην σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας και της Τουρκίας ότι αυτό το ευρύτατο και τόσο κυνικό σχέδιο κοινωνικής και εθνοτικής μηχανικής μάλλον πέτυχε από την άποψη των κρατών που το εφάρμοσαν και συνεργάστηκαν γιά να το πετύχουν.
Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι το μόνο που αποδεικνύει η «επιτυχία» της Λωζάννης είναι η ικανότητα των κυβερνήσεων του 20ου αιώνα να οδηγούν πληθυσμούς αμόρφωτων χωρικών προς τον εκσυγχρονισμό,χρησιμοποιώντας μαζική διαπαιδαγώγηση και πολιτική προπαγάνδα προκειμένου να τους ενσταλάξουν σχεδόν οποιοδήποτε μήνυμα σχετικά με την εθνική τους υπόσταση.Φτάνει να είναι αδίστακτες και να μην προσφέρουν εναλλακτικές λύσεις.Ότι και να ήταν «πραγματικά» οι χριστιανοί της Καππαδοκίας ή του Πόντου,φτάνοντας στην Ελλάδα υιοθέτησαν με τον καιρό ένα συγκεκριμένο πρότυπο ελληνικότητας γιατί απλούστατα δεν είχαν άλλη επιλογή.Η Ελλάδα ζήτησε την πίστη τους και ήταν διατεθειμένη να τους προσφέρει καταφύγιο.Κανένα άλλο κράτος δεν τους ζήτησε,ούτε και τους προσέφερε τίποτα.Δεδομένης της κατάστασης η υιοθέτηση των ελληνικών ιδεωδών ήταν η μόνη λύση γιά την επιβίωσή τους.Ίσως θα μπορούσαν να διαμορφώσουν την εθνική τους ταυτότητα διαφορετικά,υπάρχουν όμως ορισμένα όρια στη βαρύτητα αυτής της θεωρίας.Οι κυβερνήσεις διαθέτουν πολλούς τρόπους να αλλάζουν τις συνειδήσεις των ανθρώπων αλλά δεν έχουν άπειρες δυνατότητες.Η επιχείρηση αναμόρφωσης είναι πιό εύκολη όταν οι άνθρωποι που πρόκειται να αναμορφωθούν δεν στέκονται σε αντίθετες πλευρές του θρησκευτικού χάσματος.»

Όσο και να διαφωνήσει κανείς με το παραπάνω απόσπασμα δεν μπορεί να το αγνοήσει.Εκεί πέραν του συναισθηματισμού του θέματος,έγκειται και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον του βιβλίου,που μπορεί να αποτελέσει «τροφή γιά σκέψη» κυρίως εάν κάποιος το συνδέσει με τις καταστάσεις που βιώνουμε γύρω μας,ακόμα λοιπόν και γιά μιά καλύτερη και ενδελεχέστερη κατανόηση της παρούσας πολιτικογεωγραφικής κατάστασης αξίζει να διαβαστεί προσεκτικά.
Θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο Κλαρκ "πατάει" επάνω στο εκπληκτικό βιβλίο της Renee Hirschon "Κληρονόμοι της Μικρασιατικής καταστροφής" (εκδ.ΜΙΕΤ) μιά απόλυτα εμπεριστατωμένη μελέτη γιά τη ζωή των προσφύγων στην Παλαιά Κοκκινιά και η οποία είναι απαραίτητο ανάγνωσμα γιά όποιον ενδιαφέρεται γιά το θέμα.