«Ο ΖΟΦΕΡΟΣ ΟΙΚΟΣ» (The bleak house) του Charles Dickens είναι ένα από τα κλασσικά βιβλία της λογοτεχνίας που πολλοί μιλούν γι’αυτό και λίγοι το έχουν διαβάσει ολόκληρο. Αντιλαμβάνομαι την «δυσκολία» του εγχειρήματος. Περισσότερες από 1400 σελίδες πυκνογραμμένης λογοτεχνίας, με πάνω από τις μισές να είναι αφήγηση, είναι κάτι που μπορεί να αποθαρρύνει και τον πιό φανατικό αναγνώστη. Η εξαιρετική (από κάθε πλευρά) έκδοση από την βιβλιόφιλη σειρά του Gutenberg "Orbis litere", διευκολύνει την ανάγνωση αυτού του σημαντικού μυθιστορήματος «σπάζοντάς το» σε 2 τόμους, (το ίδιο «κόλπο» έκανε και με τον ΤΟΜ ΤΖΟΟΥΝΣ του Fielding, τον ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΑΡΘΟΥΡΟΥ του Mallory, ενώ τον ΙΩΣΗΦ του Thomas Mann τον «έσπασε» σε 4 τόμους) ενώ η υπέροχη και ρέουσα μετάφραση της Κ.Παπαμιχαήλ βοηθάει τα μέγιστα στην απόλαυση του κειμένου.

Το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε σε 20 μηνιαίες συνέχειες από τον Μάρτιο του 1852 έως τον Σεπτέμβριο του 1853 (όπως ήταν καθιερωμένο τότε). Είναι ένα βιβλίο ωριμότητας του Κ.Ντίκενς, καθώς είναι το ένατό του, και ίσως το πιό πολυπρόσωπό του. Από τις σελίδες του παρελαύνουν 18 κεντρικοί χαρακτήρες και δεκάδες δευτερεύοντα πρόσωπα που σχεδόν όλα παίζουν κάποιο ρόλο στην πλοκή του βιβλίου. Ο συγγραφέας κοντρολάρει με θαυμαστή επιδεξιότητα το χαώδες υλικό του σε σημείο να μη μπορείς να ξεχάσεις τα πρόσωπα που μπαινοβγαίνουν στην ιστορία ακόμα και αν διάβασες γι’αυτά 500 σελίδες πριν.

Ο Ζοφερός Οίκος εμπεριέχει στις σελίδες του σχεδόν ολόκληρο το έργο του Ντίκενς. Στοιχεία από προγενέστερα έργα του υπάρχουν στην ιστορία, είναι ένα «έπος» που προκαλεί τον συνεχή θαυμασμό του αναγνώστη με την δομή του, με την ικανότητά του να κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον, με τον ανθρωπισμό του και το μεγάλο του πνεύμα. Κριτική του (αμείλικτου και εντελώς παράλογου) δικαστικού συστήματος, ερωτική ιστορία, αστυνομική ίντριγκα, οικογενειακή saga, μελόδραμα – όλα αυτά υπάρχουν σε ικανοποιητικές δόσεις.

Περίληψη της ιστορίας αποκλείεται να γίνει. Λίγα στοιχεία μόνο γιά να καταλάβει καλύτερα εκείνος που ενδιαφέρεται γιά το βιβλίο...Κατ’αρχήν έχουμε την δικαστική διαμάχη Τζάρνταϊς και Τζάρνταϊς στο δικαστήριο του Τσάνσερι στο Λονδίνο. Το χρονικό πλαίσιο είναι κάπου μεταξύ 1840 και 1850 και το Τσάνσερι δεν έβγαζε τις αποφάσεις του βάσει του Γραπτού Δικαίου αλλά βάσει των Δεδικασμένων υποθέσεων, βάσει του Άγραφου Δικαίου. Ο Λόρδος Καγκελάριος αποφάσιζε χωρίς την βοήθεια ενόρκων γιά την εκάστοτε υπόθεση και οι αντίδικοι δεν είχαν πρόσβαση στα δικαστικά έγγραφα. Οι υποθέσεις «τραβάγανε» χρόνια, τα δικαστικά έξοδα φτάνανε σε δυσθεώρητα ύψη οπότε όταν (και εάν) έβγαινε μετά από χρόνια η οποιαδήποτε απόφαση τα δύο μέρη είχαν εξαντληθεί τόσο πολύ οικονομικά που το αποτέλεσμα δεν έπαιζε κανένα ρόλο. Ο Ντίκενς με την (μυθιστορηματική) διαμάχη Τζάρνταϊς και Τζάρνταϊς αφηγείται μια υπόθεση που κανείς πλέον δεν γνωρίζει από που ξεκίνησε, γιατί ξεκίνησε, ποιό είναι το ζητούμενο, και (ενίοτε) ποιοί είναι οι εμπλεκόμενοι αφού όλα χάνονται στο βάθος του χρόνου. Η μία αγωγή διαδέχεται την άλλη, καινούργια πρόσωπα εμφανίζονται στα δικαστήρια απαιτώντας κάτι και συνεχείς καθυστερήσεις έχουν ανεβάσει τα έξοδα στις 60.000 λίρες.

Η Έστερ Σάμερσον είναι ο κεντρικός χαρακτήρας του βιβλίου. Είναι νόθο παιδί, αγνώστων γονέων και μεγαλώνει υπό την προστασία μίας γηραιάς κυρίας σε πολύ αυστηρό περιβάλλον. Όταν εκείνη πεθαίνει, εμφανίζεται στην ζωή της Έστερ ο Τζον Τζάρνταϊς, ένας πλούσιος γαιοκτήμονας ο οποίος αναλαμβάνει την κηδεμονία της νεαράς Έστερ και της προσφέρει μία καλή εκπαίδευση, την οποία όταν ολοκληρώνει, καλείται από τον προαναφερόμενο κηδεμόνα της να αναλάβει την συνοδεία της ανηψιάς του, της πανέμορφης Άντας η οποία με τον ξάδερφό της Ρίτσαρντ θα μείνουν στο Bleak House, το σπίτι/πύργο του Τζον Τζάρνταϊς. Τα δύο ξαδέρφια είναι κληρονόμοι σε μία από τις διαθήκες που εμπλέκονται στην δικαστική διαμάχη, ενώ ο κηδεμόνας τους είναι κληρονόμος σε άλλη δικαστική διαμάχη. Στην αρχή όλα πάνε καλά γιατί οι δύο πλευρές συμπράττουν στην επίλυση της υπόθεσης αλλά όταν ο Ρίτσαρντ θα ασχοληθεί περισσότερο και με αρρωστημένη εμμονή με το Τσάνσερι, θα έρθει σε κόντρα με τον θείο και κηδεμόνα του.

Μια άλλη διάδικος της υπόθεσης είναι και η Λαίδη Ντέντλοκ, με την ψυχρή ομορφιά και το αινιγματικό και απόμακρο ύφος, πρόσφατη σύζυγος του υπέργηρου(για την εποχή) σερ Λέστερ Ντέντλοκ με τον οποίο έχουν γύρω στα είκοσι χρόνια διαφορά. Με το μυστήριο να καλύπτει το παρελθόν της, η Λαίδη, παρουσιάζεται στην αρχή του βιβλίου να αδιαφορεί και να βαριέται γιά ολα. Η ζωή της αριστοκρατίας την κουράζει με την μονοτονία και την βλακεία της, εκείνη όμως κουβαλάει ένα τραγικό μυστικό το οποίο αποκαλύπτεται γύρω στην μέση του βιβλίου (παρ’ότι ο αναγνώστης το αντιλαμβάνεται αρκετά νωρίτερα) και θα έχει τραγικές συνέπειες για όλους.

Γύρω από αυτούς τους κεντρικούς χαρακτήρες υπάρχουν –όπως προανέφερα – δεκάδες άλλοι, αρκετά σημαντικοί. Ο αινιγματικός δικηγόρος Τάλκινγκχορν που ασχολείται με τις υποθέσεις του σερ Λέστερ και όχι μόνο, γνωρίζοντας όλων τα μυστικά. Ο επιπόλαιος και φαινομενικά αφελής Χάρολντ Σκίμπολ που ζει εις βάρος του Τζον Τζάρνταϊς. Ο χαρτοπώλης Σνάγκσμπυ με την ζηλιάρα και ιδιόμορφη σύζυγο. Ο Τζο, ένας χαρακτηριστικός Ντικενσιανός χαρακτήρας, ένα άστεγο και πεντάρφανο ζητιανάκι που άθελα του προκαλεί ζημιές αλλά και που βρίσκεται πάντα στο λάθος μέρος. Ο πρώην στρατιωτικός Κος Τζορτζ που στην αρχή περιφέρεται ως γκροτέσκ φιγούρα αλλά παίζει τον ρόλο του στο μυθιστόρημα. Ο έντιμος και ρομαντικός γιατρός Γούντκορτ που βοηθάει τους πάντες.Η δήθεν φιλάνθρωπος Κα Τζέλιμπι που μαζεύει δωρεές για να σώσει κάποια φυλή στην Αφρική αλλά παραμελεί τα ίδια της τα παιδιά και πολλοί-πολλοί άλλοι.

Στο μυθιστόρημα όμως κυριαρχεί η μορφή της Έστερ Σάμερσον που δεσπόζει με την παρουσία της. Ο Ντίκενς γιά πρώτη φορά στο έργο του εισάγει την διπλή αφήγηση. Από την μία παρακολουθούμε (διαβάζουμε) την αφήγηση της Έστερ , ένα είδος ημερολογίου. Από την άλλη ο αφηγητής (ο συγγραφέας) συνδέει τα κομμάτια, «μαζεύει» ότι αφήνει απ’έξω η Έστερ (που δεν μπορεί να είναι παντού) και με το εκπληκτικό ειρωνικό ύφος του συγγραφέα, εξιστορεί σχολιάζοντας (με τον τρόπο του) τα τεκταινόμενα.

Η Έστερ είναι η απόλυτα θετική ηρωίδα. Δεν έχει ψεγάδι επάνω της. Συγκινεί τον αναγνώστη με την καλοσύνη της και το στυλ της. Στην αρχή περιγράφεται ως σχετικά όμορφη και γλυκειά, στην πορεία όμως του μυθιστορήματος στην προσπάθεια της να σώσει τον νεαρό Τζο από την βαρειά ασθένεια που έχει περιπέσει, κολλάει από αυτήν και αφού γλυτώνει τον θάνατο, το πρόσωπο της αλλάζει και η ομορφιά της χάνεται. Παρ’όλα αυτά παραμένει γοητευτική με τον τρόπο της και στο τέλος – αφού διαβάζουμε Ντίκενς, τον μάστορα του happy-end – ανταμοίβεται. Η Έστερ είναι μία ηρωίδα που ολοκληρώνει την προσωπικότητα της κατά τη διάρκεια του βιβλίου. Είναι πολυεπίπεδη, η ζωή την αλλάζει αλλά δεν την μεταμορφώνει, την ωριμάζει και την καλυτερεύει παρά τα πάνω-κάτω που της συμβαίνουν. Ως χαρακτήρας δεν είναι χάρτινος, είναι ολοζώντανος μπροστά στον αναγνώστη που αποκλείεται να μείνει αδιάφορος μπροστά σε τέτοιου μεγέθους λογοτεχνική προσωπικότητα – οι σελίδες που συναντάει και συνομιλεί με την ψυχρή και παγερή Λαίδη Ντέντλοκ είναι απλά μαγικές.

Το αστυνομικό κομμάτι της ιστορίας είναι αρκετά σημαντικό και παίζει ρόλο στην πλοκή αφού αποτελεί αφορμή για τεράστιες παρεξηγήσεις και συντελεί στην κορύφωση του δράματος. Ο Ντίκενς εισάγει στην ιστορία, τον επιθεωρητή Μπάκετ «πιάνοντας» τον σφυγμό της εποχής αφού τότε συστάθηκε η Σκότλαντ Γιαρντ. Ο Μπάκετ πρόδρομος των ντετέκτιβ που κατακυρίευσαν την Αγγλική λογοτεχνία του τέλους του 19ου αιώνα χρησιμοποιεί πάνω απ’όλα το ένστικτό του για να επιλύσει τους μυστηριώδεις θανάτους που λαμβάνουν χώρα .Η αστυνομική ίντριγκα μπορεί να μην ήταν το δυνατότερο σημείο του Ντίκενς αλλά η αγωνιώδης ατμόσφαιρα που καλλιεργεί ο συγγραφέας στις τελευταίες 200 σελίδες είναι εκπληκτική.

Εκείνο που ξαφνιάζει τον σημερινό αναγνώστη είναι η περιγραφή του Τσάνσερι. Ο Ντίκενς (γνωρίζοντας τα πράγματα εκ των έσω, αφού ως δημοσιογράφος κάλυψε αρκετές δίκες εκεί) περιγράφει την ατμόσφαιρα και την λειτουργία του δικαστηρίου με χρώματα εφιαλτικά – κάτι που στον 20ο αιώνα έγινε γνωστό ως «Καφκική ατμόσφαιρα», δεν θα με παραξένευε εάν μάθαινα ότι ο μεγάλος Τσέχος είχε επηρρεαστεί από αυτό το βιβλίο καθώς διατρέχοντας τις σελίδες με τα περιστατικά που αναφέρει ο Ντίκενς λες και βρίσκεσαι μέσα στην «Δίκη» ή στον «Πύργο». Δίκες που δεν τελείωναν ποτέ, άνθρωποι που ζούσαν ουσιαστικά μέσα στις αίθουσες περιμένοντας μιά απόφαση που όλο και κωλυσιεργούσε. Ένα ολόκληρο σύστημα λαμόγιων που βιοπορίζονταν από την γραφειοκρατία και τις διαδικασίες του Τσάνσερι.

Ο «Ζοφερός οίκος» όμως είναι πάνω απ’όλα μία τοιχογραφία της εποχής. Βρισκόμαστε στην Βικτωριανή Αγγλία που βιομηχανοποιείται με γοργούς ρυθμούς. Η αριστοκρατία αρχίζει να χάνει τα πρωτεία, καθώς και τα μεγάλα πλούτη που αρχίζουν να μοιράζονται σε επιχειρηματίες που μόνο στην όψη τους, οι παλιοί αριστοκράτες αρρωσταίνουν. Ο Ντίκενς περιγράφει όλες τις πτυχές αυτού του πλουτισμού. Από τους τοκογλύφους και τους τυμβωρύχους μέχρι τον ανερχόμενο εργοστασιάρχη, γιό της οικονόμου των Ντέντλοκς που αφήνει άναυδο τον σερ Λέστερ με την υπερηφάνειά του και την αξιοπρεπή του στάση. Η παρακμή της αριστοκρατίας και η άνοδος της αστικής τάξης περνάνε μέσα από την πένα του μεγάλου συγγραφέα με χιούμορ και αρκετή ειρωνία ενώ δεν λείπουν οι έμμεσες αναφορές σε γνωστά πρόσωπα της εποχής.

Δεν λείπουν από το βιβλίο τα γνωστά θέματα που απασχολούσαν τον Ντίκενς σε όλα του σχεδόν τα μυθιστορήματα καθώς και οι περιγραφές της φτώχειας και της δυστυχίας των ανθρώπων των συνοικιών του Λονδίνου και της επαρχίας. Στο μυθιστόρημα αυτό όμως ο συγγραφέας πηγαίνει ένα βήμα παρακάτω και στηλιτεύει την υποκρισία της «φιλανθρωπίας», τα ταξικά στερεότυπα, την προσπάθεια με όλους τους τρόπους και όλα τα μέσα να «ανέβει» κάποιος στο κοινωνικό γίγνεσθαι, την διπροσωπία, τους αδίστακτους δικηγόρους, τους τύπους που ζουν εις βάρος των άλλων ενώ οι γνώριμες φιγούρες των φιλάργυρων, των τοκογλύφων, των παιδιών που υποφέρουν, των μανάδων που χάνουν τα παιδιά τους, επανέρχονται όπως και στα προηγούμενα έργα του.

Ο «Ζοφερός Οίκος» μεταφέρθηκε αρκετές φορές στην τηλεόραση και μάλλον δικαίως αφού το περιορισμένο χρονικό πλαίσιο μιάς κινηματογραφικής ταινίας θα περιόριζε το μυθιστόρημα. Η μεταφορά του 2005 από το BBC(παραγωγή-εγγύηση γιά τα κλασσικά έργα της Αγγλικής λογοτεχνίας), με την επιλογή-έκπληξη της Gilian Anderson (του X-Files!!) στον ρόλο της μοιραίας Λαίδης Ντέντλοκ θεωρείται εξαιρετική.

Το βιβλίο επίσης γνώρισε εκτενή αναφορά και στην μνημειώδη αλλά αμφιλεγόμενη λογοτεχνική μελέτη του Χάρολντ Μπλουμ «Ο ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΑΝΟΝΑΣ», (άλλο ένα από τα βιβλία που πολλοί αναφέρουν αλλά ελάχιστοι έχουν διαβάσει), ο οποίος μας προτείνει να «χαλαρώσουμε και να αφήσουμε το σώμα μας να απολαύσει την μαγεία του κειμένου» (All we have to do when reading Bleak House is to relax and let our spines take over), που κατά τον ίδιο, ξεπερνάει οτιδήποτε έχει γραφτεί στην Αγγλική λογοτεχνία κατά τον 19ο αιώνα, ενώ ομολογεί την συγκίνησή του γιά την ηρωίδα του μυθιστορήματος, την Έστερ Σάμερσον.