Είναι από τις φορές που στέκεσαι ενεός μπροστά στην ικανότητα του συγγραφέα να σε μεταφέρει και να σε γεμίζει με εικόνες και συναισθήματα. Δεν θα πρωτοτυπήσω (παρ’ότι πολύ θα το ήθελα) καταθέτοντας την άποψή μου για το το εμβληματικό μυθιστόρημα «ΕΜΒΑΤΗΡΙΟ ΡΑΝΤΕΤΣΚΥ», του μεγάλου Αυστριακού συγγραφέα Joseph Roth. Είναι ένα μελαγχολικό και ελεγειακό αριστούργημα («ρέκβιεμ για το τέλος μιας εποχής» όπως χαρακτηρίστηκε από το σύνολο της κριτικογραφίας), με έντονα κοινωνιολογικά και φιλοσοφικά στοιχεία τα οποία καθίστανται άκρως επίκαιρα στις μέρες μας με τις έντονες γεωπολιτικές ανακατατάξεις που δεν γνωρίζουμε τι θα αποφέρουν.

Γραμμένο το 1932, το «Εμβατήριο…», περιγράφει την ακμή και την παρακμή μιάς οικογένειας, των Τρόττα, στην Αυστρο-Ουγγρική αυτοκρατορία. Η γρήγορη άνοδος της (πρώην) αγροτικής οικογένειας που αρχίζει στα μισά του 19ου αιώνα και η ταχύτατη πτώση της στις αρχές του 20ου με την δολοφονία του Διαδόχου του θρόνου στο Σεράγεβο (γεγονός που αποτελεί την αφορμή για την κήρυξη του Α Παγκόσμιου πολέμου) αποτελεί ουσιαστικά και μια αλληγορική και μυθιστορηματική αναπαράσταση της πτώσης μιας πολυφυλετικής αυτοκρατορίας.

Η ενστικτώδης κίνηση του ανθυπολοχαγού του πεζικού Γιόζεφ Τρόττα να βουτήξει μπροστά στον εμβρόντητο νεαρό αυτοκράτορα Φραγκίσκο Ιωσήφ κατά τη διάρκεια της μάχης του Σολφερίνο το 1859, σώζοντάς τον από την σφαίρα που προοριζόταν για εκείνον, μπορεί να τον τραυμάτισε αλλά ουσιαστικά του άλλαξε τη ζωή. Ο γιός του ταπεινού χωροφύλακα και εγγονός αγρότη, γίνεται Βαρόνος, προάγεται σε Λοχαγό και το πλήρες όνομα του πλέον είναι, Γιόζεφ Τρόττα φον Σιπόλγιε! (Σιπόλγιε το χωριό της Σλοβενίας από το οποίο καταγόταν η οικογένεια). Το όνομα του γίνεται θρύλος αλλά όταν διαπιστώνει ότι στο αναγνωστικό του σχολείου, το περιστατικό περιγράφεται λαθεμένα και με στοιχεία μυθολογικά, τα παίρνει στο κρανίο και παραιτείται από το στράτευμα. Η οικονομική βοήθεια που πήρε από το κράτος λόγω του ανδραγαθήματος του, σε συνδιασμό με τον καλό γάμο που έκανε τον οδήγησε σε μια άνετη ζωή. Μένει χήρος σχετικά γρήγορα και αφοσιώνεται στην ανατροφή του γιού του, Φραντς Φον Τρόττα, στον οποίον επιβάλλει την καρριέρα στο δημόσιο αντί για τον στρατό που ο γιός του βαθιά επιθυμούσε. Το αξίωμα που καταλαμβάνει ο Φραντς ως γόνος ήρωα είναι αυτό του Περιφερειακού Διοικητή σε μια επαρχία της Μοραβίας και όπως ο πατέρας του κι εκείνος χάνει την σύζυγό του νωρίς. Ο Φραντς είναι ένας αυστηρός και τυπικότατος άνθρωπος που εκτελεί τα βαρετά και μονότονα καθήκοντά του με συνέπεια. Η επαρχία είναι μακριά από το κέντρο των εξελίξεων και η ζωή κυλάει επαναλαμβανόμενη. Ο γιός του Διοικητή και εγγονός του «ήρωα του Σολφερίνο» είναι ο Καρλ Γιόζεφ, που μεγαλώνει προστατευμένος και μοναχικός με τάση προς την αγροτική ζωή. Ο πατέρας του όμως (όπως ο δικός του πατέρας), του επιβάλλει την θέλησή του, να γίνει στρατιωτικός και ο κακόμοιρος Καρλ Γιόζεφ κατατάσσεται στο Ιππικό χωρίς να μπορεί καλά-καλά να ιππεύσει το άλογο, αναγκασμένος να συναναστρέφεται διάφορους «καμμένους» τύπους που το μόνο τους ενδιαφέρον είναι το τοπικό μπουρδέλο.

Ο χαρακτήρας του Καρλ Γιόζεφ είναι αυτός που κυριαρχεί στο μυθιστόρημα – θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ο ήρωας του, αν δεν επικρατούσε στην συνολική ανάγνωση η εικόνα μιας αυτοκρατορίας που βαδίζει προς την διάλυση. Ο νεαρός δεν «ανήκει» πουθενά. Χάνει τους φίλους του και γενικότερα όσους ανθρώπους είναι δίπλα του και οι οποίοι τον συμβουλεύουν συχνά-πυκνά να παρατήσει το στράτευμα διαγνώσκοντας την εμφανή του ανικανότητα να προσαρμοσθεί με το στρατιωτικό περιβάλλον. Οι ερωτικές του σχέσεις είναι με μεγαλύτερες γυναίκες που τον βλέπουν σαν μωρό, ενώ οι επαφές του με τους συναδέλφους του είναι για να τους δανείσει χρήματα ή να τους εξυπηρετήσει σε διάφορα προβλήματα. Όταν κάνει την μικρή του «εξέγερση» παραιτούμενος από το (grande ως σώμα) Ιππικό, επιλέγοντας για τη συνέχεια της καριέρας του το Πεζικό, μετατίθεται σε μια μονάδα στην Ουκρανία, μια από τις πιο απομακρυσμένες επαρχίες της αυτοκρατορίας, πάνω στα Ρωσικά σύνορα. Εκεί ξυπνάει πάλι μέσα του η επιθυμία για την αγροτική ζωή. Το DNA της οικογένειας φον Τρόττα εκφράζεται έντονα στον νεαρό καθώς οι απογοητεύσεις, τα λάθη, η τάση για ποτό και τζόγο τον πνίγουν. Παραιτείται από το στράτευμα για να γίνει αγρότης και ξαπλωμένος στο γρασίδι κοιτάζοντας τα αστέρια νιώθει για πρώτη φορά στη ζωή του ανάλαφρος και ανακουφισμένος. Η μοίρα όμως έχει διαφορετική άποψη και η σφαίρα που βρίσκει τον Διάδοχο στο Σεράγεβο θα συντελέσει στο ξέσπασμα ενός αιματηρού πολέμου. Ο Καρλ Γιόζεφ φοράει πάλι τη στολή και πηγαίνει καμαρωτός-καμαρωτός να συναντήσει τον θάνατο…

Ο Ροτ κεντάει με τη γραφή του δίνοντας τον ελεγειακό τόνο στο μυθιστόρημα। Κάθε φράση, κάθε κίνηση είναι μελετημένη και ενώ ελάχιστα πράγματα συμβαίνουν στην επιφάνεια, ακολουθώντας την μονοτονία της στρατιωτικής ζωής, η ψυχολογική απεικόνιση των δύο κύριων χαρακτήρων, του αμήχανου και μπερδεμένου Καρλ Γιόζεφ και του καταπιεσμένου και «αυστηρού» Φραντς είναι τουλάχιστον μεγαλειώδης। Ο κόσμος γύρω τους αλλάζει και εκείνοι παρακολουθούν ανήμποροι να κατανοήσουν τις εξελίξεις। Ο νεαρός σοκάρεται όταν πηγαίνοντας να διαλύσει μια εργατική συγκέντρωση ως αρχηγός του λόχου ακούει έναν συνάδελφο του να του λέει ότι μπορεί οι καημένοι οι διαδηλωτές να έχουν και δίκιο – δεν του είχε κάν περάσει απ’το μυαλό. Ο Φραντς, ο Περιφερειακός Διοικητής σοκάρεται όταν ο γιατρός της πόλης του λέει το εμφανές, ότι δηλαδή η Αυτοκρατορία διαλύεται οσονούπω.

Ο συγγραφέας εστιάζει περισσότερο στην ψυχολογία παρά στην πολιτική. Αντιφατικός ως άνθρωπος και με πολλές εσωτερικές ιδεολογικές συγκρούσεις, ο Ροτ περνάει από τον Εβραϊσμό στον Καθολικισμό και από τον Κομμουνισμό στην Συντήρηση. Το «Εμβατήριο Ραντέτσκυ» διαπερνάει η θλίψη και η μελαγχολία για το μεγαλείο της Αυτοκρατορίας, για τον Φραγκίσκο Ιωσήφ που η μορφή του απεικονίζεται στοργικά και τρυφερά। Το ομώνυμο εμβατήριο του Στράους, που συνοδεύει κάθε χρόνο τον Πρωτοχρονιάτικο χορό της Όπερας της Βιέννης θυμίζει τις «μεγάλες ημέρες» ενός κράτους που η έκτασή του ήταν θηριώδης – διαβάζοντας το βιβλίο συνειδητοποίησα πόσοι λαοί (Πολωνοί, Ούγγροι, Τσέχοι, Ουκρανοί, Σλοβένοι, Βόσνιοι και άλλοι που δεν θυμάμαι) ήταν «υπό την σκέπη του Κάϊζερ».

«Ήρθαν. Ήρθαν από τη μεριά του καπηλειού. Μπροστά πήγαινε το τραγούδι τους, ένα τραγούδι που ο ανθυπολοχαγός πρώτη φορά άκουγε. Στην περιοχή αυτή έτσι κι αλλιώς ελάχιστα είχε ακουστεί. Ήταν η Διεθνής, τραγουδισμένη σε τρεις γλώσσες. Ο Περιφερειακός Επίτροπος Χόρακ τη γνώριζε, ήταν μέρος της δουλειάς του να τη γνωρίζει. Ο ανθυπολοχαγός Τρόττα δεν καταλάβαινε λέξη. Όμως η μελωδία του θύμισε τη σιωπή που είχε αισθανθεί προηγουμένως πίσω από την πλάτη του, μεταμορφωμένη τώρα σε μουσική. Μια πομπώδης υπερδιέγερση είχε καταλάβει τον αεράτο Περιφερειακό Επίτροπο. Έτρεχε από τον ένα χωροφύλακα στον άλλο με σημειωματάριο και μολύβι στο χέρι. Για δεύτερη φορά ο Τρόττα πρόσταξε να συγκεντρωθεί η διμοιρία. Και σαν σύννεφο που είχε χαμηλώσει ως τη γη, η σφιχτοδεμένη ομάδα των διαδηλωτών πέρασε μπροστά από το διπλό φράχτη που είχαν σχηματίσει οι τυφεκιοφόροι. Ο ανθυπολοχαγός ένιωσε να γεμίζει από το σκοτεινό προαίσθημα της καταστροφής του κόσμου. Στο νου του ήρθε η πολύχρωμη λαμπρότητα της τελετής του Αγίου Σώματος, και για μια στιγμή του φάνηκε σαν να βάδιζε το σκοτεινό σύννεφο των στασιαστών ενάντια στην αυτοκρατορική πομπή. Για μια και μόνο φευγαλέα στιγμή ο ανθυπολοχαγός απέκτησε την ενορατική ικανότητα να βλέπει εικόνες και είδε τις εποχές την παλιά και τη νέα, σαν δυο βράχους που κυλούσαν ο ένας ενάντια στον άλλο, κι αυτός, ο ανθυπολοχαγός Φον Τρόττα, συντριβόταν ανάμεσά τους.»

Ο Ροτ τονίζοντας την «ομοιότητα» στη μορφή του Κάϊζερ και του Φραντς Φον Τρόττα ουσιαστικά δείχνει με λογοτεχνικό τρόπο ότι η πορεία της οικογένειας Τρόττα είναι η πορεία της Αυτοκρατορίας. Θεωρεί ότι σ’αυτόν τον ορίζοντα (της Αυτοκρατορίας) οι άνθρωποι που ζουν μέσα σ’αυτήν κατανοούν τον εαυτό τους και την σχέση τους με τον κόσμο. Ο (μετέωρος και χωρίς προσανατολισμό) άνθρωπος θα χαθεί μέσα στα ερείπια του (αναπόφευκτου ώστε να σχηματισθεί κάτι άλλο) πολέμου και μέσα από αυτά τα ερείπια θα αναγεννηθεί ώστε να γίνει μια καινούργια αρχή. Όπως λέει και η Τατιάνα Λιάνη στο επίμετρο του βιβλίου, «…Και αν το Εμβατήριο Ραντέτσκυ χαρακτηρίστηκε «η Μασσαλιώτιδα του συντηρητισμού», ο συντηρητισμός του Ροτ έχει μια γεύση γλυκιά και πικρή ταυτόχρονα, μια γεύση που δεν αφήνει κανένα ασυγκίνητο.»

Το βιβλίο κυκλοφόρησε σχεδόν ταυτόχρονα από δύο εκδοτικούς οίκους, από τις Εκδ. Ροές (σελ.512, (έξοχη) μετάφρ. Δημ.Δημοκίδη + (κατατοπιστικότατο) επίμετρο Τατ. Λιάνη) και από τις Εκδ. Άγρα (σελ. 471, μετάφρ. Μ.Αγγελίδου) . Εγώ διάβασα την έκδοση των «Ροών», αλλά υποθέτω ότι και η έκδοση της Άγρας θα είναι στο σύνηθες επίπεδο που χαρακτηρίζει τον οίκο. Για το περίεργο αυτό γεγονός των δύο ταυτόχρονων εκδόσεων τα λέει πολύ ωραία και γλαφυρά (όπως πάντα) ο Κ.Παπαγιώργης.


L.Cohen "Take this waltz"