«Δεν υπάρχει ιστορία της ανθρωπότητας. Αυτή είναι η ουσιαστική, θλιβερή αλήθεια. Τα χρονικά της δεν έχουν γραφεί ποτέ και ποτέ δεν πρόκειται να γραφούν – και ακόμα και αν υπήρχε, δεν θα ήμασταν σε θέση να τη διαβάσουμε. Ό,τι έχουμε στα χέρια μας είναι κάποια σκόρπια φύλλα από το μεγάλο βιβλίο της μοίρας, που μας το φέρνουν οι θύελλες που θερίζουν τη γη. Το αποκρυπτογραφούμε όσο καλύτερα μπορούμε με τα μυωπικά μας μάτια – αλλά δεν βγαίνει τίποτα περισσότερο από ένα συγκεχυμένο μουρμουρητό. Έχουμε να κάνουμε με ιερογλυφικά, χωρίς να διαθέτουμε το κλειδί για την ερμηνεία τους.» John Lothrop Motley

Το βιβλίο του γερμανού συγγραφέα Hans Magnus Enzensberger (γεν.1929), «ΧΑΜΜΕΡΣΤΑΪΝ Ή ΠΕΡΙ ΙΔΙΟΡΡΥΘΜΙΑΣ»(Hammerstein oder Der eigensinn, (Εκδ. Καστανιώτη, μετάφρ. Κ.Κοσμάς, σελ.317) ,είναι ακριβώς αυτό που αναγράφεται στον υπότιτλο του, «μια γερμανική ιστορία». Κάτι σαν μυθιστόρημα, κάτι σαν ιστορικό ντοκουμέντο, κάτι σαν οικογενειακή βιογραφία, το υπέροχο βιβλίο του Εντσενσμπέργκερ, είναι μάλλον αδύνατο να ταυτοποιηθεί και ενδεχόμενη απόπειρα για κάτι τέτοιο, μάλλον θα αποπροσανατολίσει τον υποψήφιο αναγνώστη. Ο συγγραφέας ουσιαστικά χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα ή και ως αφορμή, την πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση ενός υψηλόβαθμου στρατιωτικού και της οικογένειάς του σχολιάζει (με τον δικό του ακαταμάχητο τρόπο) την γερμανική κοινωνία του ταραγμένου πρώτου μισού του 20ου αιώνα.

Ο Κουρτ Φον Χάμερστάϊν (1878-1943), δεν ήταν ένας συνηθισμένος στρατιωτικός, αν και τίποτα στην αρχή δεν έδειχνε κάτι τέτοιο. Καταγόμενος από οικογένεια βαρόνων η οποία είχε μάλλον παρακμάσει και γιός Δασάρχη με πενιχρά οικονομικά μέσα, ο νεαρός Κουρτ μπαίνει από μικρός στη σχολή Δοκίμων και στα 20 του είναι ήδη Υπολοχαγός ενώ λίγο αργότερα θα φοιτήσει στην Ακαδημία Πολέμου. Την κοινωνική του καταξίωση αλλά και την καριέρα του θα εκτινάξει ο γάμος του με την Μαρία, την κόρη του βαρόνου Φον Λύτβιτς, ο οποίος ήταν τότε αρχηγός Επιτελείου στην Καρλσρούη. Ο Χάμερστάϊν στον Α Παγκόσμιο πόλεμο θα είναι περισσότερο στο Επιτελείο, είναι ήδη πατέρας 3 παιδιών – μετά την λήξη του πολέμου και καθώς ανεβαίνει τις βαθμίδες των αξιωμάτων θα κάνει άλλα 4. Μετά τη λήξη του πολέμου καθώς η πατρίδα του έχει καταρρεύσει, οι απόπειρες πραξικοπημάτων διαδέχονται η μία την άλλη, εκείνος τηρεί μια έξυπνη στάση αποφεύγοντας τα μπλεξίματα και τις ακραίες θέσεις ενώ έρχεται σε κόντρα με τον φιλόδοξο πεθερό του ο οποίος κάνει (και αυτός) την απόπειρά του να καταλύσει την εξουσία, αποτυγχάνει και φεύγει κυνηγημένος.

Ο Χάμερστάϊν ήδη το 1925 είναι Συνταγματάρχης και το 1930 Στρατηγός Πεζικού και επικεφαλής της Διοίκησης Στρατού. Χαίρει της εκτίμησης όλων με τις οργανωτικές του ικανότητες ενώ έχει καταφέρει να οικοδομήσει σχέσεις συνεργασίας και εμπιστοσύνης με την στρατιωτική ηγεσία των Σοβιέτ καθώς οι δύο χώρες αν και ακολουθούν αντίθετες πολιτικές διαδρομές είναι τελείως απομονωμένες λόγω των συνθηκών που διαμορφώθηκαν μετά το 1918. Η εκτίμηση που έτρεφαν για το πρόσωπό του οι ανώτατοι αξιωματικοί του Σοβιετικού στρατού δεν έφυγε ποτέ αν και δεν ήταν για καλό ούτε για τους μεν, ούτε για τους δε όπως αποδείχτηκε εκ των υστέρων…

Το 1932, ο Χάμερστάϊν ήταν ουσιαστικά αρχηγός του γερμανικού στρατού όταν ο Αδόλφος Χίτλερ αναρριχήθηκε στην εξουσία. Ως γνήσιος Πρώσος στρατιωτικός ο βαρόνος «έβγαζε σπυριά» μόνο στην αναφορά του ονόματος του Χίτλερ και είχε εκδηλώσει ανοιχτά την αντίθεσή του στον καγκελάριο Χίντεμπουργκ στην προοπτική ανάθεσης της εξουσίας στον Χίτλερ. Δεν εισακούστηκε και στο τέλος του Γενάρη του ‘33 βρέθηκε να είναι υπο τις διαταγές ενός ανθρώπου που περιφρονούσε βαθιά. Η συμβίωση δεν ήταν δυνατόν να ευτυχήσει οπότε ένα χρόνο μετά, το 1934 ο στρατηγός Χάμερστάιν εξαναγκάσθηκε σε παραίτηση. Εν τω μεταξύ όσο ήταν στη θέση του, χαρτιά εξαφανίζονταν από το σπίτι του, το χρηματοκιβώτιο του εμφανιζόταν να έχει διαρρηχθεί. Ήταν οι κόρες του και οι τρείς, άλλες περισσότερο, άλλες λιγότερο που βοηθούσαν τους κομμουνιστές. Δεν ήταν δύσκολο να τις υποψιαστούν οι Αρχές. Επακολούθησε ο εμπρησμός του Ράιχσταγκ και «η νύχτα των Κρυστάλλων», τα πολιτικά δικαιώματα καταργήθηκαν και «νύχτα βαθιά έπεσε στη χώρα». Ο Χάμερστάϊν αποφασίζει να ιδιωτεύσει, αποτραβήχτηκε στον πύργο του και παρακολουθούσε τα τεκταινόμενα. Η λογική του, όπως την αποτύπωσε στα απομνημονεύματα της η φίλη του Ρουτ Φον Μάγιενμπουργκ:

«… «Πάρε για παράδειγμα τον εαυτό μου», είπε ο Χάμερστάϊν επί λέξει. «Αν τα βόδια οι Γερμανοί ψηφίζουν έναν τέτοιο Φύρερ – τότε να τον λουστούνε». Κανείς δεν έπρεπε να γλιτώσει τους Γερμανούς από μια τέτοια πικρή εμπειρία, γιατί διαφορετικά δεν επρόκειτο ποτέ τους να βάλουν μυαλό. «Την κοπανάς, αποτραβιέσαι στο πόστο ενός αριστοκράτη!» του είπα στα ίσια. Ο Χάμερστάϊν χαμογέλασε. «Αυτή είναι η μοναδική έξυπνη πράξη που μπορεί να κάνει ένας τζέντλεμαν. Δεν είμαι κανένας ήρωας – μ’έχεις εκτιμήσει λάθος. Αν χρειαστεί στέκομαι στο ύψος μου. Αλλά δεν τρέχω να χωθώ στον τροχό της ιστορίας, όπως εσείς!» Και στο τέλος είπε κάτι εντελώς αφοπλιστικό: «Και, συν τοις άλλοις, είμαι και υπερβολικά τεμπέλης!».

Ο Χάμερστάϊν έζησε αποτραβηγμένος στην εξοχή μέχρι το τέλος της ζωής του. Ο Χίτλερ «καθάριζε» κάθε αντιπολιτευτική φωνή, όποιος τολμούσε να κουνηθεί τράβαγε το δρόμο για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά τον Χάμερστάϊν δεν τον άγγιξε. Αφορμές υπήρχαν πολλές αλλά ουσιαστική απόδειξη καμμία. Οι γυναίκες της οικογένειας είναι όλες ακτιβίστριες αλλά έχουν φροντίσει είτε να φύγουν στο εξωτερικό, είτε να καλύψουν καλά τα νώτα τους. Τα αγόρια θα αναμιχθούν ενεργά στο απόπειρα δολοφονίας του Χίτλερ και τότε η οικογένεια Χάμερστάϊν «θα επικηρυχθεί» αλλά ο αρχηγός της, ο Κουρτ Φον Χάμερστάιν «πρόλαβε» να πεθάνει ένα χρόνο πριν – ήταν αναμεμιγμένος στην προετοιμασία της απόπειρας; Υπάρχει μια αναφορά σε μια πηγή αλλά τίποτε άλλο. Γνώριζε; Σίγουρα και επιδοκίμαζε, το έβλεπε ότι δεν πάει άλλο.

Ο Εντσενσμπέργκερ στο θαυμάσιο βιβλίο του, δεν ασχολείται μόνο με την «ιδιόρρυθμη» προσωπικότητα του Στρατηγού αλλά ίσως περισσότερο με την συνολική ιστορία της οικογένειας αφού τα παιδιά του στην πλειονότητά τους, μόνο ήσυχα δεν καθόντουσαν. Φύσεις επαναστατικές και ατίθασες, έμπλεξαν με τον πολιτικό αναβρασμό της εποχής. Αναμίχθηκαν με κατασκοπία, ριψοκινδύνευσαν τη ζωή τους, έλκονταν (οι κόρες) από τους Εβραίους επαναστάτες, ήταν σε συνεχή επαφή με τους Σοβιετικούς και τα αριστερά κινήματα. Δύο δε, από τους τρεις γιούς έπαιξαν ενεργό ρόλο στην απόπειρα κατά του Φύρερ, η καλή τους τύχη τους έσωσε.

Συντηρητικός αλλά με μυαλό ανοιχτό και ήρεμη σκέψη ο Χάμερστάϊν («Όλοι μας είμαστε δεξιοί στη νοοτροπία, αλλά πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ποιος ευθύνεται για το χάλι της εσωτερικής μας πολιτικής κατάστασης.»), προσπάθησε να πείσει τους ανωτέρους του να ακολουθήσουν έναν δύσκολο δρόμο καταρίπτοντας τα προαιώνια στερεότυπα περί εγγενούς εχθρότητας και καχυποψίας με τους Σλάβους. Προέβλεψε την τεράστια δύναμη του Σοβιετικού γίγαντα και προσπάθησε (στην αρχή επιτυχημένα) να γεφυρώσει το χάσμα. Η πολιτική του απέτυχε αλλά το βιβλίο αποτελεί μια εξαιρετική πηγή αναφοράς σε «διαφορετικές» σκέψεις που καλλιεργούντο στην προ-Χιτλερική Γερμανία.

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί κάθε είδους λογοτεχνικό «τρικ» για να υπηρετήσει τον σκοπό του. Μυθιστορηματικοί μεταθανάτιοι «νεκρικοί διάλογοι» χρησιμεύουν για την καλύτερη κατανόηση της ιστορίας, ενώ φωτίζουν ορισμένες σκοτεινές πτυχές της προσωπικότητας του Χάμερστάϊν – αν και πάρα πολλά πράγματα αφήνονται να αιωρούνται. Απομνημονεύματα, χρονικά του καιρού εκείνου, εφημερίδες της εποχής, ιστορικά ντοκουμέντα, όλα τα παραπάνω συνθέτουν ένα πολυεπίπεδο πορτρέτο μιας ταραγμένης και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας εποχής. Οι χαρακτήρες που εμφανίζονται στο βιβλίο είναι όλοι εκπληκτικοί, καθαρά μυθιστορηματικοί. Κατάσκοποι της εποχής, αντιστασιακοί, ήρωες μεγάλοι και μικροί, χαφιέδες και εξεγερμένοι. Πράξεις ηρωισμού και ζωές που χάνονται και καταστρέφονται. Όποιος ενθουσιάστηκε με το αλησμόνητο έπος του Εντσενσμπέργκερ «Το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας», και την bigger than life προσωπικότητα του Ντουρούτι που κυριαρχεί εκεί, θα συναντήσει τα ίδια χαρακτηριστικά της (σαν πολιτικό θρίλερ) εξαιρετικής αφηγηματικής ικανότητας που διαθέτει ένας εκ των μεγαλυτέρων γερμανών συγγραφέων του 20ου αιώνα.

«Το σκαθάρι παίρνει φόρα, ορμάει προς τα εμπρός, σπεύδει προς τον στόχο του…Τρέχει ο χρόνος σε μια πανικόβλητη ένταση, τα μάτια κλειστά. Πρόσκρουση στο εμπόδιο που αντιστέκεται, και μετά η πτώση…Ο θεατής είναι σίγουρος: το σκαθάρι αποκλείεται να τα καταφέρει. Κι όμως τα καταφέρνει. Ξανά πίσω στο σημείο από όπου ξεκίνησε…Αυτή την πτήση την έχω ζήσει μέσα μου άπειρες φορές, μέρα και νύχτα. Το τέλος ήταν πάντοτε το ίδιο: πρόσκρουση, πτώση, σύρσιμο στο έδαφος, επιστροφή στο σημείο εκκίνησης, στον διάδρομο απογείωσης – με κόπο και κάθε φορά με όλο και μεγαλύτερη δυσκολία…Το τείχος που έχει βάλει στόχο είναι γερά χτισμένο. Γενεές ανθρώπων ζουν πίσω του. Και μάλλον εκείνο το στενό άνοιγμα, που το’χει για στόχο του και που φωτίζεται καμιά φορά, είναι οφθαλμαπάτη, και στην πραγματικότητα δεν υπάρχει.» Franz Jung




Pachelbel - Canon In D Major by librofilo