Το επικό μυθιστόρημα του Καταλανού συγγραφέα Jaume Cabre, «ΟΙ ΦΩΝΕΣ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΠΑΜΑΝΟ», (Εκδ. Πάπυρος, σειρά Letras, μετάφρ.Ευρ.Σοφός, σελ.647), είναι (απλά και μόνο) ένα αριστούργημα με όλη τη σημασία της λέξης. Ένα βιβλίο που μάλλον έχει περάσει απαρατήρητο στη χώρα μας από τον κόσμο που διαβάζει (ή κάνει πως διαβάζει), και πώς να μην είναι έτσι όταν: είναι γραμμένο από έναν άγνωστο (στη χώρα μας) συγγραφέα (ο οποίος γράφει και σε μια γλώσσα - τα Καταλανικά - μάλλον άγνωστη), είναι ογκώδες και πυκνογραμμένο (δεν προσφέρεται δηλαδή για «ξεπέτα»), βγήκε από έναν εκδοτικό οίκο χαμηλών τόνων, και ασχολείται με τον ισπανικό εμφύλιο (για στενοχώριες είμαστε τώρα;).

Ένας φόνος που έγινε μέσα στην εκκλησία του χωριού Τουρένα, το 1944 δεν ήταν κάτι περίεργο για την εποχή, τον δε νεκρό, τον δάσκαλο Χοσέ Ουριόλ Φουντέλιας Γκράου, πρόσωπο ιδιαίτερα μισητό στο μικρό χωριό δεν τον αναζήτησε κανείς μετά. Μόνο η ιδιόρρυθμη και πάμπλουτη έγκλειστη της έπαυλης Γκραβάτ, η Ελιζέντα Βιλαμπρού έχει βάλει σκοπό της ζωής της να τον ανακηρύξει Άγιο και τώρα σχεδόν 60 χρόνια μετά είναι κοντά στην εκπλήρωση του στόχου της. Η επίσημη εκδοχή είναι ότι ο Ουριόλ Φουντέλιας δολοφονήθηκε από κάποιους αντάρτες σε μια επιδρομή τους στην Τουρένα. Ο μισητός Φαλαγγίτης Φουντέλιας που συνεργάστηκε με τον δήμαρχο Βαλεντί Τάργα, το πειθήνιο όργανο της δαιμονικής Ελιζέντας που είχε δει τον πατέρα της και τον αδερφό της να εκτελούνται από τους αναρχικούς το ’36 και από τότε το μόνο που ζητούσε ήταν να δει τους ανθρώπους του χωριού (που οδήγησαν τους εκτελεστές στο πλούσιο σπίτι) να πληρώνουν με τη ζωή τους. Ήταν όμως ο Ουριόλ Φουντέλιας αυτό που νόμιζε ο κόσμος; Και γιατί "η Ελιζέντα Βιλαμπρού Ράμις (των Βιλαμπρού της Τουρένα και των Ράμις της Πιλάρ Ράμις της Τίρβια, μισή πουτάνα, μισή καλύτερα ας μη μιλάμε γι’αυτό από σεβασμό στον καημένο τον Ανσέλμ)" θέλει σώνει και καλά να τον «αγιοποιήσει» ξοδεύοντας μια περιουσία σε «λαδώματα»;

Καθώς πλησιάζει η επισημοποίηση από τα χείλη και την σφραγίδα του Πάπα της «αγιοποίησης» του Ουριόλ Φουντέλιας, μια δασκάλα η Τίνα Μπρος, που δουλεύει χρόνια στην περιοχή αναλαμβάνει το «φωτογραφικό κομμάτι» μιας έκθεσης μνήμης για την περίοδο του Φρανκισμού στα διάσπαρτα χωριά τριγύρω. Την ειδοποιούν ότι το παλιό σχολείο του Τουρένα θα κατεδαφιστεί για να χτιστεί ένα πιο μοντέρνο, οπότε εκείνη πηγαίνει εκεί μπας και βρει κάνα παλιό βιβλίο. Οι εργάτες της δείχνουν ένα εύρημα που βρισκόταν σε μια κόχη πίσω από ένα μαυροπίνακα. Ήταν ένα κουτί πούρων και μέσα υπήρχαν τετράδια παλιά όπου κάποιος είχε γράψει ένα ημερολόγιο. Αυτός ο κάποιος ήταν ο Ουριόλ Φουντέλιας και η Τίνα διαβάζοντάς το ανακαλύπτει μια δραματική ιστορία που της γίνεται εμμονή καθώς ρωτώντας δεξιά κι αριστερά στο χωριό ακούει τα χειρότερα για τον δάσκαλο από τους επιζήσαντες της εποχής. Η προσωπική ιστορία όμως του Φουντέλιας (όπως την περιγράφει στο ιδιότυπο ημερολόγιο που είναι αφιερωμένο στην κόρη που ποτέ δεν θα δει αφού είναι σίγουρος "ότι θα τον φάνε" οσονούπω...), είναι πολύ διαφορετική από την επίσημη εκδοχή, πέραν του ότι αποκαλύπτουν και μια παράφορη ερωτική ιστορία, έναν δραματικό χωρισμό, ένα παιδί που δεν είδε ποτέ τον πατέρα του. Η Τίνα θέλει να τα βγάλει όλα στη φόρα, παρατηρεί πολλές συγγένειες στον οικογενειακό βίο του δάσκαλου με τον δικό της, ενώ σε δεύτερο επίπεδο βλέπει τη ζωή της να γκρεμίζεται. Ο σύζυγός της που είναι κι αυτός δάσκαλος και μαζί είχαν πάει με όνειρα στην ειδυλλιακή (όπως φαινόταν στα ρομαντικά τους μάτια) περιοχή, την απατάει με μια συνάδελφό τους και ο γιός της θέλει να παρατήσει τις σπουδές του και να γίνει καλόγερος. Σαν να μην έφταναν αυτά, πρέπει επειγόντως να υποβληθεί σε αφαίρεση στήθους λόγω ενός όγκου που βρίσκουν οι γιατροί. Βεβαίως όπως θα διαπιστώσει στη συνέχεια καμμία ασθένεια δεν είναι τόσο επικίνδυνη όσο το να πας κόντρα στις βουλές της Ελιζέντας Βιλαμπρού.

Το μυθιστόρημα δεν έχει γραμμική μορφή. Ξεκινώντας και καταλήγοντας με την ίδια σκηνή, πηγαίνει μπρος, πίσω στον χρόνο παρακολουθώντας τους δύο κεντρικούς χαρακτήρες, την ψυχρή, πανέμορφη, επιβλητική, απόμακρη και μονίμως με «παγωμένη έκφραση» στο πρόσωπο Ελιζέντα Βιλαμπρού, την πάμπλουτη κληρονόμο των Βιλαμπρού, που είδε την μητέρα της να εγκαταλείπει την οικογένεια για ν’ακολουθήσει έναν ηθοποιό-εραστή της και τον πατέρα της και τον αδερφό της να εκτελούνται με μια σφαίρα στο κεφάλι ίσως και από λάθος. Από τότε, στα 13 της πήρε τη ζωή στα χέρια της και αλίμονο σε όποιον της στεκόταν εμπόδιο.
Από την άλλη η Τίνα, υστερική λόγω του «άπιστου» συζύγου και του «φυγά» γιού της, να ακολουθεί σε βαθμό εμμονικό μια χίμαιρα και να προσπαθεί να αποδείξει αυτό που κανείς δεν πιστεύει ακόμα κι όταν τους δείχνει τα τετράδια, ότι ο Ουριόλ Φουντέλιας δεν ήταν φασίστας αλλά ούτε και «άγιος».
Ο Φουντέλιας είναι βέβαια ο πραγματικός ήρωας του βιβλίου, ένας δειλός και άχρωμος άνθρωπος, ο οποίος είχε την τύχη ή την ατυχία να ερωτευτεί (και να εμπιστευτεί τον λάθος άνθρωπο) και που ήθελε να γίνει ζωγράφος αλλά η ανάγκη τον υποχρέωσε να δεχτεί τη θέση του δασκάλου στα όρη, στα βουνά – εκεί που δεν πήγαινε κανείς, και που βλέπει τη θλιβερή (έτσι κι αλλιώς) ζωή του να αλλάζει όταν τον καλεί η Ελιζέντα να της κάνει το πορτρέτο.

Πέραν της ιστορίας που διαδραματίζεται σε παρόντα χρόνο, μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιγραφή των σκοτεινών χρόνων του Φρανκισμού. Το χωριό και γενικότερα η ευρύτερη περιοχή που βρίσκονται στο σταυροδρόμι των μονοπατιών που οδηγούσαν προς τα ισπανογαλλικά σύνορα γίνονται τόποι μαχών και συμπλοκών μεταξύ ομάδων ανταρτών που προσπαθούν να πολεμήσουν το καθεστώς και των τοπικών αρχών. Οι ορεσίβιοι κάτοικοι μαθημένοι στο λαθρεμπόριο και στην ψιλοπαρανομία είναι δύσκολο να υποταχθούν στο στυγνό και αυταρχικό καθεστώς του Φράνκο που έχει κυριαρχήσει στη χώρα. Περιοχή κακοτράχαλη αλλά γοητευτική, γεμάτη δεισιδαιμονίες, με τον ποταμό Παμάνο να περνάει έξω από το χωριό και ο θρύλος να λέει ότι, όταν ακούσεις ήχους σαν φωνές από εκεί, τότε «ζυγώνει η ώρα σου». Από την άλλη, το πολιτικό σχόλιο του Καμπρέ για το πώς φτιάχθηκαν ή μεγάλωσαν περιουσίες στην δικτατορική και θεοκρατική Ισπανία του Φράνκο θυμίζει (πολύ) οικείες καταστάσεις.

Η ποιότητα της γραφής του Καταλανού συγγραφέα ξαφνιάζει. Δυναμισμός και λυρισμός πάνε χέρι-χέρι σε ένα μυθιστόρημα που κρατώντας την βασική ιστορία που είναι εξαιρετικά γοητευτική και με στοιχεία θρίλερ, γεμάτη από έντονα συναισθήματα, και έντονες συγκινήσεις, εντυπωσιάζει και με τις δευτερεύουσες ιστορίες (που δείχνουν τον βαθύ και ουσιαστικό ανθρωπισμό του συγγραφέα), γύρω από τους κύριους χαρακτήρες-ήρωες. Η ποίηση και τα χρώματα στις περιγραφές της φύσης, η σκοτεινή και σκυθρωπή ατμόσφαιρα των χρόνων του Φρανκισμού, όταν όλοι (ακόμα και οι προύχοντες) ζούσαν σε ένα διαρκή τρόμο, οι ψίθυροι και τα μυστικά πίσω από τις κλειστές πόρτες σε συνδιασμό με το έξοχο χιούμορ και την υπόγεια ειρωνία που διαπερνάει τις σελίδες του μυθιστορήματος που οι στιβαροί και ολοζώντανοι χαρακτήρες του και η (σχεδόν κινηματογραφική) δομή του, δεν μπορούν να αφήσουν ασυγκίνητο κανένα.

Ο Καμπρέ (γεν.1947), δεν έγραψε απλά άλλο ένα (εξαιρετικό βέβαια) βιβλίο για τον Εμφύλιο που ταλαιπώρησε τη χώρα του την δεκαετία του ’30 και για τις συνέπειές του μετά στη ζωή των κατοίκων της Καταλανικής υπαίθρου. Έγραψε μια οικογενειακή σάγκα με πολλές προεκτάσεις, μελοδραματική στην υφή της αλλά βαθιά και ουσιαστικά πολιτική, όπου η μνήμη έχει τον κυρίαρχο ρόλο στην ιστορία. Κυρίως όμως, ο συγγραφέας επανατοποθετεί με μυθιστορηματικό πρόσχημα μια γοητευτική ιστορία με ωραίο ρυθμό, την (ατέρμονη) συζήτηση πάνω στο (μάλλον ακριβές) ευφυολόγημα ότι «την ιστορία την γράφουν οι νικητές». Ο κακομοίρης Ουριόλ Φουντέλιας περνάει στη λήθη της ιστορίας ως «Φαλαγγίτης», επίτιμο μέλος του Φρανκισμού και ένας από τους υπεύθυνους για τα 40 χρόνια στον «γύψο» μιας μεγάλης χώρας, αλλά από την άλλη περνάει και στο επίσημο εορτολόγιο της Καθολικής Εκκλησίας ως Άγιος. Τίποτα από τα δύο δεν ήταν αληθινό αλλά αφού αρχειοθετούνται ως γεγονότα χωρίς αμφισβήτηση παίρνουν επίσημη μορφή. Η ιστορία δεν καταγράφεται από τον απλό και αδύναμο άνθρωπο ο οποίος παρασύρεται από τα γεγονότα, η δε ρευστότητα των πραγμάτων και της (όποιας) «αλήθειας» είναι κάτι που δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ.






Paco de Lucia - Entre dos aguas