«Ιστορική έρευνα» ή «Μαρτυρία» (Εξιστόρηση της οικογενειακής περιπέτειας), όπως κι αν το δει κανείς, το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Στέλιου Περράκη με τίτλο «ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ», (Εκδ. Επίκεντρο, σελ. 438), είναι πάνω απ’όλα μια πρόκληση για στοχασμό, για πολλές σκέψεις (και συζητήσεις) πάνω στο (ίσως) πιο ευαίσθητο (σίγουρα όμως το πιο αμφιλεγόμενο) θέμα της νεώτερης ιστορίας του τόπου μας, τον Εμφύλιο πόλεμο και κυρίως τις πολλές άγνωστες ιστορίες, προσωπικές ή γενικές, τοπικές, περιφερειακές ή ακόμα και σε μεγαλύτερη κλίμακα που βγαίνουν καθώς τα χρόνια περνάνε, στο φως.

Έχουν περάσει αρκετά χρόνια από την έκδοση του βιβλίου του Π.Μακρή, «ΚΙΤΣΟΣ ΜΑΛΤΕΖΟΣ, ο αγαπημένος των Θεών», η εξαιρετική τοιχογραφία της Αθήνας της Κατοχής και το εμφυλιακό κλίμα που συνετέλεσε στον άδικο χαμό ενός νέου ανθρώπου, έχουν περάσει ακόμα περισσότερα χρόνια από την πρώτη έκδοση του πολύ καλού (αλλά τόσο παρεξηγημένου) μυθιστορήματος του Θ.Βαλτινού, «Ορθοκωστά» όπου η ανεξέλεγκτη βία του Εμφυλίου στην επαρχία ζωντανεύουν μέσα από τη εξπρεσιονιστική αφήγηση του μεγάλου συγγραφέα. Το δράμα που βίωσε η οικογένεια του Στέλιου Περράκη στην Αργολίδα δεν διαφέρει και πολύ από αυτά που ζήσανε οι περισσότερες οικογένειες είτε κατά τη διάρκεια της Κατοχής είτε κατά την διάρκεια του Εμφυλίου. Το γεγονός της δολοφονίας ενός νέου ανθρώπου που δεν είχε συμμετοχή σε καμία οργάνωση, που δεν προκάλεσε, που δεν ανακατεύτηκε ενεργά σε κάτι, συγκλονίζει έτσι κι αλλιώς, από όποια πλευρά και αν προέρχονται οι εγκληματίες (διότι ο φόνος δεν έχει ιδεολογία) και από τέτοια περιστατικά, ο τόπος αυτός είναι γεμάτος.

Το βιβλίο του Περράκη ξεκινάει ως προσωπική αναζήτηση για τα αίτια της δολοφονίας του θείου του Μίλτη Μελισσηνού σε μια σπηλιά στα Δίδυμα από τους αριστερούς αντάρτες – μέλη της ΟΠΛΑ - της περιοχής, τον Μάϊο του ’44 και επεκτείνεται στα γεγονότα του τέλους της Κατοχής στην περιοχή της Αργολίδας και στις Σπέτσες. Καταστάσεις και περιστατικά φρικιαστικά, βίαια και με πολλούς θανάτους αμάχων σε μια μάχη για την επόμενη μέρα, για την εξουσία της μεταπολεμικής Ελλάδας.
Ο Μίλτης Μελισσηνός στα 25 του χρόνια είχε παρατήσει τις σπουδές του στη Νομική της Αθήνας και είχε πιάσει δουλειά στην Αγροτική Τράπεζα του Άργους. Ανήκοντας σε μια από τις ιστορικότερες και πλουσιότερες οικογένειες του Ναυπλίου όπου ο πατέρας του διατηρούσε μεγάλο δικηγορικό γραφείο το οποίο μετά τον θάνατο του συνέχισε ο μεγαλύτερος γιός του Τάκης, ο Μίλτης δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την πολιτική, ούτε είχε αναμιχθεί σε αντιστασιακές οργανώσεις στην Αθήνα ή στο Ναύπλιο. Πηγαίνοντας με το ποδήλατό του από το σπίτι του στο Ναύπλιο στο Άργος (12 χλμ) συνελήφθη σε ένα μπλόκο της ΟΠΛΑ σε ένα γεφυράκι στις αρχές Μαϊου του ΄44. Μεταφέρθηκε μαζί με άλλους συλληφθέντες στο στρατόπεδο της Επιδαύρου μετά από ανακρίσεις και πεζοπορία μερικών ημερών. Στον δρόμο οι συλληφθέντες κακοποιούντο – ο δε Μελισσηνός αφού του είχαν αφαιρέσει τα παπούτσια (προφανώς γυάλισαν σε κάποιον) ταλαιπωρείτο διπλά. Στην Επίδαυρο ο Μίλτης και οι υπόλοιποι (καμιά σαρανταριά) έμειναν δύο εβδομάδες. Εκείνη την περίοδο ξεκίνησαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην Αργολίδα από τους Γερμανούς και τα Τάγματα Ασφαλείας με σκοπό να εμποδίσουν την επέκταση της επιρροής της Αριστεράς στην περιοχή. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ υποχρεώθηκαν σε υποχώρηση εκκενώνοντας το στρατόπεδο της Επιδαύρου και παίρνοντας μαζί τους τους κρατούμενους, τους οποίους έκλεισαν σε μια σπηλιά στα Δίδυμα κοντά στο Κρανίδι όπου στο τέλος του Μάη και λίγο προτού φτάσουν εκεί τα Τάγματα Ασφαλείας εκτέλεσαν τον Μίλτη μαζί με άλλους. Έπεσε θύμα ο γλεντζές και άστατος Μίλτης των περιστάσεων (παράπλευρη απώλεια); Ήταν ο θάνατός του μια εκδικητική πράξη για κάτι που έκανε η οικογένεια Μελισσηνού (ουσιαστικά ο Τάκης ως πιο ενεργός στα κοινά της πόλης )κατά την περίοδο της Κατοχής; Ήταν μια πράξη αντίδρασης προς την αστική τάξη της πόλης (θεωρούμενη de facto και ως «αντιδραστική») που μέλος της ήταν ο Μίλτης; Ήταν προσωπικά τα κίνητρα; Ή τέλος, οι αντάρτες προσπάθησαν να ξεφορτωθούν τους αιχμαλώτους (που μπορεί τους περισσότερους από αυτούς να τους «φορτώθηκαν» από τις τοπικές υποομάδες των διαφόρων χωριών) πάνω στην υποχώρησή τους;

Η έρευνα του Περράκη με αφορμή τη δολοφονία του συγγενή του, τον προέτρεψε να ψάξει τα γεγονότα της εποχής σε όλη την περιοχή. Η υπερτουριστική Αργολίδα του σήμερα, στις σελίδες του βιβλίου είναι ένα σκηνικό σφαγών, εν ψυχρώ δολοφονιών, εκτελέσεων, λυντσαρίσματος. Δείχνει ειρωνικό και γκροτέσκο αλλά στα μέρη που τώρα διάφοροι κοσμικοί πίνουν το μοχίτο και το φρέντο τους εκτυλίχθηκαν πριν από 65-70 χρόνια σκηνές φρικιαστικές. Στη Ντάπια των Σπετσών στήθηκαν κρεμάλες και γυναικόπαιδα λυντσαρίστηκαν έξω από το Ποσειδώνιο. Από το Δρέπανο έως το Ναύπλιο, δρόμο που τώρα διασχίζουν τζιποειδή και βίλες είναι σπαρμένες παντού, κάτοικοι να έχουν δέσει έναν καπετάνιο του ΕΛΑΣ πίσω από μια μοτοσυκλέττα που πήγαινε με χαμηλή ταχύτητα κι αυτός ήταν υποχρεωμένος να τρέχει πίσω της μέχρι να τον παραδώσουν στη Γκεστάπο, όπου στην πλατεία του Ναυπλίου τον περίμενε μια κρεμάλα και κόσμος να τον λυντσάρει. Οι σφαγές με μαχαίρι από την ΟΠΛΑ στις Λίμνες και στο Χέλι ως εκδίκηση, χάνεις το μυαλό σου από τη φρίκη. Όπως γράφει ο συγγραφέας χαρακτηριστικά: «η Αριστερά και η Δεξιά έπαιζαν την ίδια θεατρική παράσταση με μια απλή ανταλλαγή στους ρόλους δημίων και θυμάτων.»

Ο συγγραφέας προσπαθεί να ισορροπήσει μεταξύ της ιστοριογραφίας και της ψυχρής καταγραφής των γεγονότων και της προσωπικής ιστορίας. Δεν το καταφέρνει πάντα αυτό καθώς θεωρεί (και το δηλώνει ευθαρσώς και με πολλά στοιχεία) ότι υπήρχε «αριστερή τρομοκρατία» στην περιοχή η οποία λίγο πριν την αποχώρηση των Γερμανών πήρε ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Θεωρεί ότι το μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού αντέδρασε τόσο έντονα και βίαια στους «αναίτιους φόνους» των αριστερών υποστηρίζοντας και ενδυναμώνοντας τα Τάγματα Ασφαλείας, η δε Αριστερά με την πολιτική της καλλιέργησε το μίσος σε ανθρώπους που δεν θα αντιδρούσαν τόσο δυναμικά εναντίον της. Αυτή η άποψη – αιρετική σε ότι διαβάζαμε τα χρόνια μετά την Δικτατορία – έρχεται να συνδράμει στην καινούργια τάση αρκετών ιστορικών που ζουν κυρίως στις ΗΠΑ να αναθεωρήσουν την «αριστερή αγιογραφία» των καπετάνιων του ΕΛΑΣ και τον ρόλο του ΕΑΜ. Το πρόβλημα είναι στο ότι πολλές φορές σε τέτοια θέματα βρίσκεσαι αντιμέτωπος με το θεμελιώδες δίλημμα αν «η κότα έκανε το αυγό ή το αυγό την κότα» και ποιος έριξε την πρώτη σφαίρα – που στην Ελλάδα του πρώτου μισού του περασμένου αιώνα μπορεί η σφαίρα ή το «κάρφωμα» να ήταν για μια κατσίκα, για ένα στραβοκοίταγμα στο καφενείο ή για να έρθουμε στις μέρες μας για ένα καινούργιο αυτοκίνητο ή μια plasma.

Το βιβλίο που κυκλοφόρησε πρώτα στις Η.Π.Α. («The ghosts of Plaka beach, a True Story of Murder and Retribution in Wartime Greece») όπου ζει εδώ και πολλά χρόνια ο συγγραφέας, δεν αποφεύγει κάποιες γενικεύσεις και αφέλειες, π.χ. ο Περράκης παραξενεύεται που στις μέρες μας στο καφενείο των Διδύμων (ή κάποιου άλλου χωριού της Αργολίδας) οι κάτοικοι δεν μιλάνε μεταξύ τους Αρβανίτικα (!!), ή δίνει αρκετές τουριστικού είδους πληροφορίες που στον έλληνα αναγνώστη είναι περιττές. Είναι όμως πολύ καλά δομημένο – η ελληνική έκδοση εμπλουτίστηκε με ενσωμάτωση ενός άρθρου για τις Σπέτσες που έγραψε αργότερα ο συγγραφέας και που είναι μάλλον οι πιο ενδιαφέρουσες σελίδες του βιβλίου - η αφήγηση είναι συναρπαστική και κυρίως οι προσωπικές νότες στην οικογενειακή ιστορία είναι εξαιρετικές και συγκινητικές. Ο συγγραφέας προς το τέλος του βιβλίου υιοθετεί μια πιο ψύχραιμη στάση απέναντι στα γεγονότα, προβάλλοντας κυρίως το θεμελιώδες ερώτημα περί ουσιαστικής ευθύνης απέναντι σε μια εγκληματική ενέργεια (ποιος φταίει περισσότερο αυτός που πυροβολεί ή αυτός που έδωσε την εντολή;) ενώ δεν διστάζει να πάει κόντρα στην οικογενειακή αντίληψη περί «σφαγέων» και «εγκληματιών» που εκφραζόταν από τον Τάκη Μελισσηνό τον αδερφό του αδικοχαμένου Μίλτη, ο οποίος και τα Τάγματα Ασφαλείας ενίσχυσε μετά την δολοφονία του αδερφού του και σε όλη του τη ζωή δεν μπορούσε να δεχτεί την αντίθετη άποψη.

Ο Εμφύλιος ως γνωστόν βγάζει στους ανθρώπους τα πιο αιμοβόρα ένστικτά τους στην επιφάνεια, δεν υπακούει σε «συνθήκες» και διατάγματα, είναι ένας πόλεμος που συγκλονίζει με την αγριότητά και την απανθρωπιά του. Βιβλία σαν αυτό του Περράκη, συμφωνείς ή διαφωνείς με την άποψη του, ενισχύουν τον διάλογο, φωτίζουν κάποια δυσάρεστα πράγματα – έστω υιοθετώντας και τραβηγμένες απόψεις, ενώ προκαλούν για περαιτέρω διερεύνηση και ψάξιμο. Σε μια χώρα όπου οι άνθρωποί της παραμένουν χωρίς παιδεία, η γνώση της Ιστορίας σταματάει για τους περισσότερους στην ΣΤ’ δημοτικού, η άποψή τους είναι γεμάτη στερεότυπα και μύθους, σχεδόν παιδική μέσα στην αφέλειά της και οι κραυγές υπερισχύουν του διαλόγου, είναι χρήσιμο να εκδίδονται και να διαβάζονται ιστορίες που ξεκινάνε από ένα τοπικό γεγονός αλλά στην ουσία μας αφορούν όλους.



Gabriel FAURE' – Pavane , op.50