«Στην Ευρώπη τα πάντα είναι μια παράσταση – το καθετί προαναγγέλεται.»

Το αριστοτεχνικά κατασκευασμένο έπος του Αμερικανού συγγραφέα (γεν.1959), William Vollmann, με τίτλο «ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ» (Europe Central), (Εκδ. Κέδρος, (εξαιρετική - και λίγα λέω...) μετάφρ. Α.Καλοφωλιά, σελ. 885) δεν είναι ένα βιβλίο με το οποίο «ξεμπερδεύεις» εύκολα διότι εκτός του όγκου των πληροφοριών με τις οποίες σε «βομβαρδίζει» έχει την δύναμη του δυνατού ανέμου που σε παρασέρνει μαζί του σε ένα λογοτεχνικό/ιστορικό/πολιτικό ταξίδι με πολλές προεκτάσεις.

Δεν είναι ένα κοινό (και βέβαια ούτε συνηθισμένο) μυθιστόρημα η «Κεντρική Ευρώπη». Είναι ένα καλειδοσκοπικό βιβλίο που απαρτίζεται από 37 διαφορετικές ιστορίες, άλλες συνδεδεμένες μεταξύ τους, κάποιες τελείως αυτόνομες, με ήρωες πρόσωπα ιστορικά, άλλα πολύ γνωστά, άλλα μάλλον άγνωστα που έχουν περάσει στο περιθώριο της «μεγάλης εικόνας» διαθέτουν όμως, ισχυρή μυθιστορηματική βάση.
Έχοντας ως βασικό ήρωα τον τεράστιο συνθέτη Ντμίτρι Σοστακόβιτς και τον του έρωτα του με την μεταφράστρια Ελένα Κονσταντινόφσκαγια, σε μια σχέση που ο συγγραφέας επεκτείνει και χρονικά (αφού στην πραγματικότητα διήρκεσε μόνο ένα χρόνο) αλλά και μυθοπλαστικά εμπλέκοντας τον μετέπειτα σύζυγό της κινηματογραφιστή και φωτογράφο Ρόμαν Κάρμεν σε ένα ιδιότυπο (και φανταστικό) ερωτικό τρίγωνο, ο Βόλμαν περιγράφει μέσω της Ιστορίας, - ξεκινώντας από τον μεσοπόλεμο, διατρέχοντας τον Β Παγκόσμιο πόλεμο και καταλήγοντας στην πτώση του Τείχους του Βερολίνου -το απόλυτο Κακό και τις επιπτώσεις του στις ζωές ανθρώπων που βρίσκονται είτε άμεσα, είτε έμμεσα στη δίνη των γεγονότων.

«Τι ήταν αυτό που έβαλε κάποτε σε κίνηση εκατομμύρια σφαίρες, επανδρωμένες και μη; Εσείς λέτε η Γερμανία. Εκείνοι η Ρωσία. Σίγουρα δεν θα μπορούσε να είναι η ίδια η Ευρώπη, πόσο μάλλον η Κεντρική Ευρώπη, που είναι πάντα ένα τόσο καλό και υπάκουο κορίτσι. Επαναλαμβάνω: Η Ευρώπη είναι μια ήπια αγελαδίτσα, μια τροφαντή παρθένα, μια Ρωσίδα ή μια Πολωνέζα ώριμη να αγαπηθεί, ένας πραγματικός άγγελος, ένα πειθήνιο έπαθλο…Η Ευρώπη ποτέ δεν έκαψε ούτε μια μάγισσα, ποτέ δεν άπλωσε χέρι να βλάψει Εβραίο! Πως μπορεί κανείς να καταγράψει τα στολίδια της; Στην Πράγα για παράδειγμα, βλέπει κανείς τον ουρανό της αυγής μέσα από τα θολωτά παράθυρα των καμπαναριών, και ο ουρανός γίνεται πιο ελκυστικός επειδή βρίσκεται μέσα σ’αυτό το πατιναρισμένο πλαίσιο, που το υποστήριγμα του, το δάχτυλο του ίδιου του πύργου, ξεπροβάλλει από τη σάρκα της πόλης, τις ανάγλυφες με λουλουδάτα μοτίβα και κεφαλές λεόντων προσόψεις αυτής της πόλης, που οι περιτοιχισμένοι και ελικοειδείς δρόμοι της διαθέτουν τόσα πολλά μάτια – η Ευρώπη έχει το νού της επειδή την έχουν βιάσει τόσο πολλές φορές, ίσως γι’αυτό κάποια από τα μάτια της εξακολουθούν να λάμπουν κάτω από το φως των φανών ακόμη και τώρα, μα ποιο το όφελός τους αν τους δει να έρχονται; Η πρώτη μεταλλική ψείρα τρέχει ήδη πάνω στο δέρμα της, που είναι καλυμμένο με σκουρόγκριζους και ανοιχτόγκριζους αδένες. Η Ευρώπη νιώθει τα πάντα, αντέχει τα πάντα, υψώνει στα ουράνια τα νεφοστόλιστα δάχτυλά της, τα καμπαναριά των εκκλησιών της, για να μπορέσει να παντρευτεί.»

Καθώς ο «Υπνοβάτης» (ο «διαρκώς εν εκγρηγόρσει» Αδόλφος Χίτλερ) και ο «Ρεαλιστής» του Κρεμλίνου (ο Ιωσήφ Στάλιν) κυριαρχούν με τις ενέργειές τους στο βιβλίο, ο Βόλμαν παραθέτει περιστατικά από τη ζωή ή μικρές βιογραφίες ανθρώπων αντιφατικών, μπερδεμένων, με ιστορίες άλλοτε καθημερινές και άλλοτε συναρπαστικές. Οι δύο στρατάρχες, ο Φον Πάουλους από τη μεριά των Ναζί και ο αντιστράτηγος Βλασόφ του Σοβιετικού στρατού, ήρωες τη μια μέρα, προδότες την άλλη, καθώς αντι να πεθάνουν ή να αυτοκτονήσουν προτιμούν να παραδωθούν στον εχθρό και κατόπιν να συνεργαστούν μαζί του, περιφρονημένοι απ’όλους – από παλιούς και νέους συντρόφους. Η αντάρτισα Ζόγια που εκτελείται από τους Ναζί στα 18 της χρόνια και γίνεται σύμβολο του αγώνα εναντίον του Άξονα με τη φράση της «Είμαστε εκατόν ενενήντα εκατομμύρια, δεν μπορείτε να μας κρεμάσετε όλους» να διατρέχει το βιβλίο απ’άκρη σ’άκρη.

Οι σελίδες γύρω από τις μάχες του Λένινγκραντ και του Στάλινγκραντ είναι συναρπαστικές, με τη μουσική από την 7η συμφωνία του Σοστακόβιτς (τη Συμφωνία του Λένινγκραντ) να χρησιμοποιείται ως κινηματογραφικό background ενώ οι κάτοικοι προσπαθούν να επιβιώσουν με κάθε τρόπο. Σελίδες για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, για τους θαλάμους αερίων – με την ιστορία του αξιωματικού των Ες-Ες, Κουρτ Γκερστάϊν να βασανίζεται με τις ενοχές του και να προσπαθεί να αφυπνίσει τους προξένους της Ελβετίας και της Σουηδίας χωρίς αποτελεσμα ίσως στην πιο αγωνιώδη και ενδιαφέρουσα ιστορία του βιβλίου. Λυρικές αλλά και συγκλονιστικές σελίδες γεμάτες από ψυχολογική ένταση, γύρω από την μέγιστη ποιήτρια Άννα Αχμάτοβα, την χαράκτρια Κέτε Κόλβιτς, την Κρούπσκαγια (σύζυγο του Λένιν), την ανατριχιαστική και αδίστακτη Φράου Λάνγκε (επονομαζόμενη και «Κόκκινη λαιμητόμος») και άλλες / άλλους.

Μπορεί η χαρισματική προσωπικότητα του Σοστακόβιτς να κυριαρχεί στο βιβλίο – ένας ήρωας τελείως μυθιστορηματικά σκιαγραφημένος, τολμηρός και δειλός, αισθηματικός και ψύχραιμος, τυχερός και άτυχος, τρελλά ερωτευμένος και άπιστος – αλλά εκείνο που εντυπωσιάζει πάνω απ’όλα είναι η εξαιρετική ανάπλαση της ατμόσφαιρας στην οποία κινείται ο μεγάλος συνθέτης. Ένας αγώνας επιβίωσης απέναντι σε ένα παράλογο καθεστώς, ο πιο ικανός ή ο πιο τυχερός στο παιχνίδι της πονηριάς μπορεί να διασωθεί όταν γύρω του τα κεφάλια πέφτουν σαν βροχή. Ο έρωτας με την Ελένα, ονειρικός και τελείως μυθιστορηματικός («κάθε φορά που του έλεγε όχι, το όχι εκείνο ήταν τέλειο, όπως τα ζυγωματικά της»), με το «ανέφικτο» της σχέσης τους να πλανάται στο διηνεκές συγκινεί μεν αλλά δεν παύει κάποιες στιγμές να φαίνεται τελείως «χάρτινος» μπροστά στον καταιγισμό των γεγονότων και του χαμού.

Το μυθιστόρημα του Βόλμαν μπορεί να κινείται σε ένα επικίνδυνο πλαίσιο εξισώνοντας τον Ναζισμό με τον Σταλινισμό – κάτι που με βρίσκει κατηγορηματικά αντίθετο – και μπορεί να «χάνει» λόγω της έκτασης του και της αναπόφευκτης (λόγω του όγκου του) φλυαρίας σε κάποιες στιγμές αλλά κερδίζει τις εντυπώσεις λόγω του στυλ του, της ποιότητας της γραφής, της απίστευτης δουλειάς που έχει προηγηθεί και της αρχιτεκτονικής του κατασκευής που εντυπωσιάζει. Θυμίζει το υπέροχο μυθιστόρημα του Μίτσελ «Ο Άτλας του ουρανού», θυμίζει Πίντσον (κυρίως το «Ουράνιο τόξο της βαρύτητας»), αλλά δεν μπορείς να μη θαυμάσεις το ύφος της αφήγησης που συνεχώς θέτει (εμμέσως) στον αναγνώστη καίρια ερωτήματα, όπως «άξιζαν τον κόπο οι θυσίες και οι ηρωισμοί;», ή , «τι θα’κανες εσύ αν βρισκόσουν μέσα στη δίνη των γεγονότων;».



Dmitri Shostakovich - Waltz No 2