«Πως μια καταστροφή γίνεται τέχνη;
Σήμερα η διαδικασία είναι αυτόματη. Εκρήγνυται ένα πυρηνικό εργοστάσιο; Μέσα σ’ένα χρόνο θα ανεβεί στο Λονδίνο ένα θεατρικό έργο εμπνευσμένο από το γεγονός. Δολοφονείται ένας πρόεδρος; Θα έχετε στη διάθεσή σας το βιβλίο ή την κινηματογραφική ταινία ή το κινηματογραφημένο βιβλίο ή τη διασκευασμένη σε βιβλίο ταινία. Πόλεμος; Στείλτε τους μυθιστοριογράφους στα πεδία των μαχών. Μια αλυσίδα ανατριχιαστικών φόνων; Στήστε αφτί και θ’ακούσετε τους ποιητές να ζυγώνουν. Στο κάτω κάτω, πρέπει να την καταλάβουμε αυτή την καταστροφή – για να την καταλάβουμε, πρέπει να τη φανταστούμε, επομένως χρειαζόματε τη δημιουργική φαντασία των καλλιτεχνών. Αλλά πρέπει επίσης να τη δικαιολογήσουμε και να τη συγχωρήσουμε, έστω και λιγουλάκι. Γιατί συνέβη άραγε αυτό το τρελό ξέσπασμα της Φύσης, πως ήρθε αυτή η στιγμή ανθρώπινου παραλογισμού; Ε, τουλάχιστον παρήγαγαν τέχνη. Ίσως, σε τελική ανάλυση, αυτή την αποστολή έχουν οι καταστροφές.»

Julian Barnes ( Η ιστορία του κόσμου σε 10½ κεφάλαια)


Με αφορμή τον εκπληκτικό (και πολύ φημισμένο) πίνακα του Γάλλου ζωγράφου Τεοντόρ Ζερικώ «Η σχεδία του Μέδουσα», ο πολύ καλός συγγραφέας Μιχάλης Μοδινός μας παραδίδει ένα ωραίο και εξαιρετικά ενδιαφέρον μυθιστόρημα με τίτλο «Η ΣΧΕΔΙΑ», (Εκδ. Καστανιώτη, σελ.191), το οποίο πέραν της εξιστόρησης των τραγικών γεγονότων που συνέβησαν πάνω στην σχεδία των ναυαγών του πλοίου – ένα γεγονός που συντάραξε τον κόσμο των αρχών του 19ου αιώνα, διαλογίζεται πάνω στο τι συνέβη εκτός των πλαισίων του πίνακα, πως μπορείς να αναπαραστήσεις μια στιγμή της ιστορίας και στο τι προσπάθησε να περιγράψει ο ζωγράφος με αυτό το έργο του.

Κατ’αρχήν τα ιστορικά γεγονότα। Ιούνιος του 1816, μεταναπολεόντια χρόνια και η Μέδουσα, μια φρεγάτα (state-of-the-art για την εποχή) σαλπάρει από ένα λιμάνι της Γαλλίας ηγούμενη ενός στολίσκου, με προορισμό την Σενεγάλη. Σκοπός της αποστολής είναι η ίδρυση μιας αποικίας στις ακτές της Αφρικής. Επιβαίνοντες του πλοίου πολλοί αξιωματικοί και στρατιώτες, αλλά και αρκετοί φιλόδοξοι ιδιώτες που αποσκοπούν σε μια καινούργια αρχή στην αφρικάνικη ήπειρο. Ο πλοίαρχος αλαζών και απερίσκεπτος ξεφεύγει από τα υπόλοιπα πλοία της αποστολής και ρίχνει το πλοίο πάνω σε κάτι ξέρες στα ανοιχτά των ακτών της δυτικής Αφρικής. Δεν χωρούσαν στις λέμβους όλοι οι επιβάτες (364) και έτσι αποφασίστηκε να φτιαχτεί στα γρήγορα μια σχεδία που θα πάρει τους εναπομείναντες και θα ρυμουλκείται από τις λέμβους. 150 άνθρωποι, οι περισσότεροι χαμηλόβαθμοι στρατιωτικοί αλλά και καμιά 30αριά ιδιώτες επιβιβάζονται στη σχεδία (δήθεν τυχαία επιλεγμένοι αλλά ουσιαστικά αντιπροσωπεύοντας τις κοινωνικές διαστραματώσεις ή τις επιλογές του πλοιάρχου), όλοι όρθιοι για να χωρέσουν. Δεν τους δίδεται τροφή παρά ένας σάκος παξιμάδια (τα οποία βρέχονται από το νερό) και μερικά βαρέλια κρασί.

Μόλις ξεκινάει η εγκατάλειψη του πλοίου, τα σχοινιά της σχεδίας αποκόπτονται από τις λέμβους από άγνωστες αιτίες και η σχεδία αφήνεται στην τύχη της. Ακολουθούν ημέρες τρέλας, πείνας και πανικού, αλληλοσκοτωμοί και θανάτωση των τραυματιών ενώ μετά από λίγες μέρες θα ακολουθήσει ο κανιβαλισμός για να μπορέσουν να επιβιώσουν. Θα διασωθούν 15 άτομα μετά από 13 ημέρες από το «Άργος», ένα πλοίο που περνούσε. Στην Γαλλία θα φτάσουν τελικά 10 άτομα και οι περιγραφές της περιπέτειάς τους από δύο από αυτούς θα προκαλέσουν τεράστιο πολιτικό σκάνδαλο και μεγάλη κοινωνική αναστάτωση.

«…Το νέο καθεστώς θέλει να λησμονηθεί το σκάνδαλο, ενώ μου φαίνεται πως ο Ζερικώ δεν έχει άλλο στο μυαλό του – κι ας μη το ομολογεί – από το να το διατηρήσει στην μνήμη του λαού. Πόσοι επέβαιναν στο πλοίο; ρώτησε προχθές τον εαυτό του μάλλον παρά εμένα. Κάπου τετρακόσιοι, απάντησε μόνος του. Και στην σχεδία πόσοι επιβιβάσθηκαν; Εκατόν σαράντα επτά. Διασώθηκαν τελικά δεκαπέντε κι απ’αυτούς πέντε πέθαναν πάνω στο «Άργος» κατά την επιστροφή. Και οι υπόλοιποι νεκροί; Σταμάτησε να σκιτσάρει και με κοίταξε μ’ένα περίεργο, σχεδόν καχύποπτο βλέμμα, σαν να αναρωτιόταν τι γύρευα στο εργαστήρι του. Κάποια στιγμή οι αριθμοί χάνουν την σημασία τους, είπε αμέσως μετά. Όμως να θυμάστε, κυρία Ζεπαρντιέ – τώρα απευθυνόταν σίγουρα σ’εμένα -, ότι υπηρετώ την αλήθεια κατασκευάζοντας μιαν άλλη πραγματικότητα. Το ζήτημα είναι ποια αλήθεια – ή καλύτερα ποιο επίπεδο της αλήθειας.»

Στην δραματική αυτή ιστορία, που την βρίσκουμε σε εκατοντάδες εγκυκλοπαίδειες και βιβλία τέχνης, ο Μοδινός έρχεται να εισάγει στην μυθιστορηματική πλοκή ένα γυναικείο πρόσωπο, την Μαντάμ Ζεπαρντιέ ως επιβάτιδα του μοιραίου πλοίου, η οποία επέλεξε μαζί με καμιά δεκαριά άλλους να παραμείνει στο «Μέδουσα» και να περιμένει την διάσωσή της. Στο μυθιστόρημα είναι εκείνη που συμβουλεύεται ο Ζερικώ καθώς προσπαθεί να επιλέξει τι ακριβώς θα αναπαραστήσει στον πίνακά του, ο οποίος προορίζεται για την μεγάλη Έκθεση του 1819. Μέσα από την αφήγηση της Ζεπαρντιέ, μιας έξοχης λογοτεχνικής ηρωίδας, ενός προσώπου περιπετειώδους που έχει ήδη ζήσει άλλο ένα ναυάγιο, έχει επιβιώσει από ένα ερημονήσι, έχει δει τον γιό της και τον άνδρα της να πεθαίνουν σε μια εξέγερση στις Αντίλλες και τώρα προσπαθεί με τον μαύρο υπηρέτη της να κάνει μια καινούργια αρχή στην Αφρική, ο ζωγράφος ακούει τα γεγονότα από μια άλλη οπτική γωνία πέραν της καταγεγραμμένης. Η Ζεπαρντιέ φιλοξενείται στο σπίτι του, του μεταφέρει το κλίμα του ταξιδιού, την συμπεριφορά του πλοιάρχου. Ο Ζερικώ από την άλλη επισκέπτεται νεκροτομεία, αγοράζει ανθρώπινα μέλη νεκρών για να τα εξετάσει, βασανίζεται μέχρι να επιλέξει τι ακριβώς θα αναπαραστήσει στον πίνακά του.

Ο Μοδινός μεταφέρει εξαιρετικά την αγωνία του ζωγράφου, τους προβληματισμούς του και την «εσωτερική του περιπέτεια» στην επιλογή του θέματός του. Μετά από αρκετά προσχέδια, ο Ζερικώ καταλήγει να αποδώσει μια στιγμή «αναμονής» και ελπίδας. Οι ναυαγοί έχουν δει στο βάθος ένα πλοίο (μάλλον το «Άργος» που θα τους σώσει τελικά – αλλά ίσως να είναι και κάποιο άλλο που θα περάσει μακριά) και ξεσηκώνονται. Κάποιοι είναι ήδη νεκροί – στον πίνακα αναπαρίστανται 20, ενώ διεσώθησαν 15 -, ένας γέροντας κρατάει τον νεκρό γιό του και έχει γυρίσει την πλάτη στους άλλους. Η ελπίδα και η απελπισία μαζί σε μια εικόνα. Ο Ζερικώ απομονώθηκε, ξύρισε το κεφάλι του και για ένα χρόνο ασχολείτο μόνο με τον πίνακα που θα τον έβαζε στο Πάνθεον της Τέχνης. Δεν επιλέγει να αναπαραστήσει ούτε κανιβαλισμό (παρότι ένας ναυαγός είναι έτοιμος να δαγκώσει τον αγκώνα ενός άλλου), ούτε κάποια δραματική σκηνή πάνω στο πλοίο, ούτε κάποια σκηνή ανταρσίας. Από την άλλη προσπαθεί να μην προκαλέσει την εξουσία ονομάζοντας τον πίνακά του «Σκηνή ναυαγίου».


Το μυθιστόρημα έχει στηριχθεί (όπως γράφει άλλωστε ο συγγραφέας στο τέλος) στο 5ο κεφάλαιο του αριστουργήματος του μεγάλου Βρετανού συγγραφέα Julian Barnes με τίτλο «Η ιστορία του κόσμου σε 10½ κεφάλαια». Τα γεγονότα της σχεδίας ουσιαστικά μεταφέρονται αυτούσια και οι προβληματισμοί που θέτει ο Μπαρνς περί τέχνης είναι αυτοί που πάνω-κάτω θίγει και ο Μοδινός. Τα δυνατότερα στοιχεία του μυθιστορήματος όμως και αυτά που κερδίζουν τον αναγνώστη (ο οποίος περιμένει κάτι παραπάνω από ήδη γνωστά γεγονότα) είναι η περιγραφή της ατμόσφαιρας της εποχής μέσα από τη ματιά της Ζεπαρντιέ, ηρωίδας βγαλμένης από τις σελίδες του Ντεφόε, οι εξαιρετικές εικόνες του Παρισιού με τις μυρωδιές και τους χυμούς της αγοράς με τρόπο που θυμίζει νατουραλιστές ζωγράφους ή αντίστοιχους συγγραφείς όπως ο Ζολά, ενώ οι συζητήσεις στο πλοίο, η ατμόσφαιρα στις καμπίνες και στο κατάστρωμα φέρνουν στο νου εικόνες από περιπετειώδη ναυτικά μυθιστορήματα που όλοι αγαπήσαμε.

Το βιβλίο μπορεί να περιγράφει μέσω της δημιουργίας ενός από τους εντυπωσιακότερους πίνακες ένα τραγικό γεγονός αλλά αφήνει το περιθώριο της ελπίδας ή όπως λέει μέσα από τα λόγια της Ζεπαρντιέ: «Ο Ζερικώ μας δείχνει μόνο την κορυφή του παγόβουνου – είναι στο χέρι του θεατή να ανακαλύψει τον όγκο πληροφοριών και αφηγήσεων που κρύβονται κάτω από την επιφάνεια του νερού.». Θα πρότεινα στον αναγνώστη η «Σχεδία» να διαβαστεί παράλληλα με το 5ο κεφάλαιο (και όχι μόνο) του βιβλίου του Μπαρνς που προανέφερα και με τον πίνακα του Ζερικώ συνέχεια δίπλα του έτσι ώστε να απολαύσει καλύτερα αυτό το κάτι σαν μπάμπουσκα (ή εστω γεμάτο hypertexts) μυθιστόρημα.




R.Sakamoto/J.Morelenbaum/Y.Goto – Bibo no aozora (Endless flight)