Παρασκευή, Αυγούστου 24, 2012
posted by Librofilo at Παρασκευή, Αυγούστου 24, 2012 | Permalink
Δέντρο από καπνό
«Μια φορά κι έναν καιρό, ήταν ένας πόλεμος.»
Το συγκλονιστικό μυθιστόρημα του Denis Johnson (Η.ΠΑ.,1949), με
τίτλο «ΔΕΝΤΡΟ ΑΠΟ ΚΑΠΝΟ» («Tree of smoke»),
(Εκδ. Πατάκη, μετάφρ.(άθλος) Γ.Ι.Μπαμπασάκη, σελ.747), το οποίο βραβεύτηκε με
το «National Book Award»
του 2007, δεν είναι ένα βιβλίο για το Βιετνάμ όπως κάποιος μπορεί να υποθέσει
από μια απλή σύνοψη, είναι ένα βιβλίο για τις επιπτώσεις που έχουν οι κάθε
λογής πόλεμοι στους διαφορετικούς ανθρώπους που άθελα ή ηθελημένα συμμετέχουν
σ’αυτούς. Είναι κυρίως ένα μυθιστόρημα χαρακτήρων με τις εσωτερικές διαμάχες
τους, τις αλλαγές που διαμορφώνονται στην προσωπικότητά τους καθώς εμπλέκονται
σε ασυνήθιστες καταστάσεις, τον δρόμο που παίρνει η ζωή τους.
Το «Δέντρο από καπνό» ξεκινάει με την δολοφονία του Κένεντι
το 1963 και ολοκληρώνεται 20 χρόνια αργότερα, το κύριο όμως μέρος του
μυθιστορήματος εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια των 7 χρόνων, μέχρι το 1970
ακολουθώντας τους ήρωες / χαρακτήρες από τις Φιλιππίνες στο Βιετνάμ. Στις
τελευταίες 100 σελίδες, ο συγγραφέας πραγματοποιεί ένα χρονικό άλμα, 13 χρόνια
αργότερα συναντώντας τους (όσους επιζήσαντες) ήρωές του ολοκληρώνοντας την
ιστορία του.
Κεντρικά πρόσωπα του βιβλίου είναι ο Γουίλιαμ «Σκιπ» Σαντς,
πράκτορας της CIA,
στρατολογημένος από το πανεπιστήμιο, στο τμήμα «Παγκόσμιας Λογοτεχνίας» (κάλυψη
για πολλές δραστηριότητες) και ο θείος του, μέντορας και προστάτης του, ο
Συνταγματάρχης Φράνσις Σαντς, (που άκουγε περισσότερο στον τίτλο του, παρά στο
όνομά του), μια προσωπικότητα «larger than life»,
ήρωας του Β Παγκόσμιου πολέμου, ο οποίος είχε γλυτώσει από ένα εφιαλτικό
Γιαπωνέζικο στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Βιρμανία το ’41 και πολεμούσε συνεχώς
από τότε σε όλα τα μέτωπα της ΝΑ Ασίας τους Κομμουνιστές. Ο Συνταγματάρχης ήταν
ο παιδικός ήρωας του Σκιπ, «ένας αεροπόρος, ένας πολεμιστής, ένας κατάσκοπος»,
λίγο-πολύ παρανοϊκός, κάποτε «Τζεημσμποντικός χαρακτήρας» αλλά πλέον
περισσότερο σαν ήρωας του Γκράχαμ Γκρην («Ο ήσυχος Αμερικάνος») αντιμετωπιζόταν
από την υπηρεσία, σαν ένας εκκεντρικός και σεβάσμιος αξιωματικός που στην πραγματικότητα
όλοι διαφωνούσαν με τις μεθόδους του, αλλά δεν ήξεραν τι να κάνουν μ’αυτόν.
Ο Σκιπ τον ακολουθεί παντού και γίνεται ο (κατά κάποιο τρόπο)
γραμματέας του. Η επίσημη αποστολή του είναι να οργανώσει το τεράστιο αρχείο
του και να δουλεύει πάνω σ’αυτό το δαιδαλώδες σύστημα καταγραφής. Όταν λοιπόν ο
Συνταγματάρχης μετά τις Φιλιππίνες μετατίθεται στο Βιετνάμ και με την δική του
αφοσιωμένη ομάδα προσπαθεί να επιδοθεί στον «ψυχολογικό πόλεμο» κατά των
Βιετκόνγκ, ο Σκιπ πάει κι αυτός εκεί. Ο Συνταγματάρχης με τη βοήθεια του οδηγού
του, ενός παμπόνηρου Βιετναμέζου, προσπαθεί να οργανώσει ένα δίκτυο παροχής
πληροφοριών μέσω ενός «διπλού πράκτορα», συγγενή του οδηγού του και ανθρώπου
που ασφυκτιά μέσα στις αντιφάσεις που του επιφυλάσσει η μοίρα του.
Η άλλη πλευρά της Αμερικής, παρουσιάζεται μέσα από την ιστορία
των αδερφών Χιούστον, του Μπιλ και του Τζέιμς, η πλευρά των φτωχών και λούμπεν
ανθρώπων που κατατάσσονται στον στρατό για έναν σταθερό μισθό, για ταξίδια σε
εξωτικές χώρες, για την περιπέτεια και βρίσκονται είτε να σκοτώνουν μύγες σε
στρατόπεδα, είτε να αποτελούν τον πρώτο στόχο για τα εχθρικά πυρά σε απομονωμένες
μονάδες. Οι ζωές των δύο αυτών ανθρώπων (αντιηρώων όπως συνηθίζεται να λέγεται)
καταστρέφονται αφού γίνονται εύκολη λεία της εξουσίας.
Ο Σκιπ από αφελής και λίγο μαλθακός νεαρός στην αρχή,
εξελίσσεται σε έναν διανοούμενο με αμφιβολίες και αμφιταλαντεύσεις για τον ρόλο
του, έχοντας μια σχέση έλξης-απώθησης με αυτά που βλέπει γύρω του, από το
αρχικό σοκ που υπέστη στις Φιλιππίνες όταν έγινε μάρτυρας μιας δολοφονίας εν
ψυχρώ ενός προοδευτικού ιερέα από τους ανθρώπους του Συνταγματάρχη, έως τις σκηνές
κόλασης και παρακμής που βιώνει στον πόλεμο του Βιετνάμ. Απομονωμένος σε μια βίλλα
με τεράστια και ενδιαφέρουσα βιβλιοθήκη και με το πολύτιμο(;) αρχείο παρέα
διαμορφώνει την προσωπικότητά του και βλέπει ότι τα πράγματα δεν είναι όπως ακριβώς
παρουσιάζονται ενώ αρχίζει να αμφιβάλλει για τις μεθόδους του μέντορά του. Μοναδική
ανθρώπινη επαφή και σχέση έχει με μια ιδιόμορφη («τρελλή» όπως την χαρακτηρίζει)
γυναίκα, την Κάθυ με την οποία είχε ερωτική σχέση στις Φιλιππίνες και την
ξαναβρίσκει στο Βιετνάμ να φροντίζει ορφανά παιδιά και θύματα του πολέμου. Η Κάθυ,
ίσως η πιο «ανθρώπινη» και «γήινη» μορφή σε ολόκληρο το βιβλίο θα έχει και τον
τελευταίο λόγο στην ιστορία…
«Στη θέα της σημαίας ένιωσε έναν κόμπο στο λαιμό του. Στην
Αστερόεσσα όλα τα πάθη της ζωής του συμφύρονταν για να προκαλέσουν τον πόνο με
τον οποίο αγαπούσε τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής – με τον οποίο αγαπούσε τα
λερά, απλοϊκά, έντιμα πρόσωπα των φαντάρων στις φωτογραφίες του Β΄Παγκόσμίου
πολέμου, με τον οποίο αγαπούσε τα παραπετάσματα της βροχής που κυμάτιζαν στο
πράσινο γήπεδο σαν τελείωνε η σχολική χρονιά, με τον οποίο λάτρευε τις
αισθητήριες αναμνήσεις από τα καλοκαίρια της παιδικής του ηλικίας, τα πολλά
καλοκαίρια στο Κάνσας, παίζοντας μπέιζμπολ, πέφτοντας ανώδυνα στο χορτάρι, με
το κεφάλι του να χτυπάει από τη ζέστη, τους αποσβολωμένους δρόμους τα απογεύματα
δίχως αεράκι, την πυκνή, χειροπιαστή σκιά από τις κολοσσιαίες φτελιές, το
μουρμούρισμα απ’τα ραδιόφωνα πέρα από τα περβάζια των παραθύρων, τη λύπη των
μεγάλων για τις ακατανόητες επιδιώξεις τους, τις φωνές που απλώνονταν στις
αυλές μες στο σούρουπο που αργούσε ολοένα και περισσότερο, τα τρένα που
κινούνταν μέσα από την πόλη προς τον ουρανό. Η αγάπη του για τη χώρα του, την
πατρίδα του, ήταν μια αγάπη για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής το καλοκαίρι.»
Καθώς ο Συνταγματάρχης απομονώνεται μέσα στην παράνοια του
και στα όλο και πιο περίπλοκα σχέδιά του, επικρατεί μια ψυχρότητα στις σχέσεις
του με τον Σκιπ και καθώς η CIA προσπαθεί πλέον ανοιχτά να «ξεφορτωθεί» τον «ενοχλητικό»
Συνταγματάρχη που κάνει τα δικά του, η ιστορία γίνεται ζοφερή, με όλο και περισσότερα στοιχεία αμιγούς
κατασκοπευτικού θρίλερ. Ο Συνταγματάρχης ένα κράμα Τζον Γουέην και διανοούμενου,
οδηγείται στην παράνοια και κάποια στιγμή ανακοινώνεται ο θάνατός του. Έχει όμως
πεθάνει; Και που είναι το πτώμα που δεν είδε κανείς;
Γίνονται τόσα πολλά στο βιβλίο του Τζόνσον που αποκλείεται
να καταφέρει κάποιος να αποδώσει με λίγα λόγια το πνεύμα του ή έστω να περιγράψει
τις καταστάσεις. Τα επίπεδα είναι πολλά, και οι συμβολισμοί άπειροι ενώ καθώς
κυριαρχεί η ψυχεδέλεια και η παράνοια του Βιετνάμ, ο αναγνώστης ενδέχεται να
μπερδευτεί ή και να λυγίσει από την ορμή και την δυναμική της αφήγησης που αλλάζει
συνεχώς στυλ. Η γραφή του Τζόνσον που φέρνει σε κάποια σημεία προς την κοφτή
και ρεπορταζιακή αφήγηση του Χέμινγουέι και του Μέηλερ (κυρίως αυτού), μετατρέπεται
σε πυκνή και ειρωνική αλά Λε Καρέ για να θυμίσει σε κάποια σημεία Τολστόϊ (εξάλλου
το βιβλίο συγκρίθηκε με το «Πόλεμος και Ειρήνη»). Όταν δε, μπαίνει δυναμικότερα
στο προσκήνιο, το δεξί χέρι του Συνταγματάρχη, ο Τζίμυ Στορμ ψάχνοντάς τον στις
Ασιατικές ζούγκλες, δεν μπορεί να μη σου έρθει στο νού ο Κόνραντ και η «Καρδιά
του Σκότους» (ή κατά το κινηματογραφικότερον, η «Αποκάλυψη Τώρα»).
«Ήταν σαν να διαβάζω παντού μιαν ιστορία γέννησης στον πόλεμο,
μιαν ιστορία γένεσης και χάους, μ’όλα τα σώματα των θεών που ήταν λαξεμένα σαν
και των αντρών- κι αυτών των κουτσουρεμένων αγαλμάτων, των ανθρώπων.» Αρτό
Η δύναμη του εξαιρετικού μυθιστορήματος του Τζόνσον είναι στους
χαρακτήρες που πλάθει. Όλοι «φευγάτοι», όλοι κυνηγάνε την περιπέτεια, όλοι γνωρίζουν
καλά ότι «θα πέσουν στα βράχια», θα τσακιστούν. Ανίκανοι να κάνουν μια ανθρώπινη
σχέση, ανίκανοι να αγαπήσουν και να αγαπηθούν, βιώνουν τις περιπέτειές τους γνωρίζοντας
την ρευστότητα γύρω τους, όταν ο τωρινός σύμμαχος είναι ο αυριανός (λυσσαλέος)
εχθρός. Ο συγγραφέας ξετυλίγει αργά και μεθοδικά τον κάθε χαρακτήρα και την
προσωπική (αδιέξοδη του) μάχη. Οι ανατροπές στην πλοκή, η φρίκη και η αγωνία
του πολέμου (του κάθε πολέμου, διότι και οι περιπέτειες των αδερφών Χιούστον πίσω
στην πατρίδα ένα είδος πολέμου είναι), αποτελούν ουσιαστικά ένα λογοτεχνικό πίνακα
του Bruegel με τα βιβλικά
του θέματα (εξάλλου και ο τίτλος του βιβλίου είναι από την Βίβλο), σε συνδιασμό
με τις εσωτερικές αναζητήσεις των ηρώων (κατά κύριο λόγο του Σκιπ βέβαια),
παρασέρνουν τον αναγνώστη σ’αυτό το ιδιόμορφο μυθιστορηματικό tour-de-force.
The Doors –
Riders of the Storm