Άραγε, υπάρχει «αντικειμενική» αφήγηση της Ιστορίας; Πόσες αλήθειες μπορούν να υπάρξουν όταν αφηγείσαι ιστορικά γεγονότα; Ο μεγάλος Howard Zinn, ένας αυθεντικός Homo Universalis, ιστορικός, συγγραφέας, πολιτικός ακτιβιστής είναι κατηγορηματικός: «Ακόμα και ένας έξυπνος 12άχρονος μπορεί να το καταλάβει, δεν μπορεί να υπάρξει μία «αντικειμενική αλήθεια» αλλά πολλές διαφορετικές «αλήθειες» ανάλογα με την υποκειμενική ματιά του ιστορικού». Από αυτή την αφετηρία πρέπει να ξεκινήσει κάποιος (ή έστω να την κρατήσει «στο πίσω μέρος του κεφαλιού του) όταν μπει στη διαδικασία να διαβάσει την επιβλητική «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΩΝ» (Εκδ. Αιώρα, μετάφρ. Θ.Καλύβα, σελ.779) του προαναφερόμενου Χάουαρντ Ζιν, ο οποίος πέθανε πολύ πρόσφατα σε ηλικία 88 χρονών.

Το σπουδαίο αυτό βιβλίο, που γνωρίζει τεράστια επιτυχία παγκοσμίως από τότε που πρωτοκυκλοφόρησε, το 1984 (γνωρίζοντας συνεχείς επανεκδόσεις,ενώ ο συγγραφέας προσέθεσε μερικά κεφάλαια ακόμα για να φτάσει μέχρι το 2005), είναι μια κοινωνική ιστορία των Η.Π.Α. από την εποχή του Κολόμβου μέχρι την προεδρία του (αξέχαστου) Μπους τζούνιορ. Σ΄αυτές τις σχεδόν 800 σελίδες παρακολουθούμε τις περισσότερες φορές έκπληκτοι το πώς «χτίζεται», πως διαμορφώνεται ένα έθνος, ένα κράτος (from scratch που λένε και οι ίδιοι οι Αμερικανοί), και τις προσπάθειες, τους αγώνες των λαών, των κοινοτήτων, των φυλών που το απαρτίζουν.

Όπως γράφει, ο ίδιος ο Ζιν στο πρώτο κεφάλαιο:
«Η δική μου οπτική γωνία στην αφήγηση της ιστορίας των Ηνωμένων Πολιτειών είναι διαφορετική:πιστεύω πως δεν πρέπει να δεχόμαστε ότι η μνήμη των κρατών ταυτίζεται με τη δική μας. Τα έθνη δεν είναι και δεν υπήρξαν ποτέ κοινότητες. Όταν η ιστορία οποιασδήποτε χώρας παρουσιάζεται ως ιστορία μιας οικογένειας, τότε αποκρύπτονται λυσσαλέες συγκρούσεις συμφερόντων (που μερικές φορές εμφανίζονται στο προσκήνιο, αλλά τις περισσότερες φορές είναι καταπιεσμένες) ανάμεσα σε κατακτητές και κατακτημένους, σε αφέντες και δούλους, σε καπιταλιστές και εργάτες, σε εξουσιαστές και εξουσιαζόμενους, σε άτομα διαφορετικής φυλής και φύλου. Και σ’έναν τέτοιο κόσμο συγκρούσεων, σ’έναν κόσμο θυμάτων και δημίων, είναι καθήκον των σκεπτόμενων ανθρώπων, όπως είπε ο Αλμπέρ Καμί, να μη συμμαχήσουν με τους δήμιους.
Έτσι λοιπόν, σε αυτή την αναπόφευκτη επιλογή στρατοπέδου, που προκαλείται από την επιλεκτικότητα και την έμφαση που δίνει καθένας στα ιστορικά γεγονότα, προτιμώ να επιχειρήσω να διηγηθώ την ιστορία της ανακάλυψης της Αμερικής από την πλευρά των Ινδιάνων Αράουακ, την ιστορία του Συντάγματος από την πλευρά των σκλάβων, την ιστορία του Άντριου Τζάκσον όπως την βίωσαν οι Τσερόκι, την ιστορία του Αμερικανικού Εμφυλίου όπως την είδαν οι Ιρλανδοί της Νέας Υόρκης, την ιστορία του Μεξικανικού πολέμου όπως την έζησαν οι λιποτάκτες του στρατηγού Σκοτ, τη Βιομηχανική Επανάσταση όπως την είδαν οι νεαρές γυναίκες που δούλευαν στα κλωστουφαντουργεία του Λόουελ, την ιστορία του Ισπανοαμερικανικού πολέμου όπως την έζησαν οι Κουβανοί, την κατάκτηση των Φιλιππίνων από την πλευρά των μαύρων στρατιωτών στο νησί Λουζόν, την ιστορία της Χρυσής Εποχής όπως την είδαν οι αγρότες του Αμερικανικού Νότου, την ιστορία του Α παγκόσμιου πολέμου όπως τον είδαν οι σοσιαλιστές, την ιστορία του Β παγκόσμιου πολέμου όπως τον είδαν οι πασιφιστές, το Νιού Ντιλ όπως το βίωσαν οι μαύροι του Χάρλεμ, τη μεταπολεμική αμερικανική αυτοκρατορία όπως την έζησαν οι δούλοι στη Λατινική Αμερική και ούτω καθεξής, όλα αυτά βέβαια στο βαθμό που κάθε άνθρωπος –όσο και αν πασχίζει- κατορθώνει να «δει» την ιστορία από την οπτική γωνία κάποιου άλλου.»

Ο Ζιν δεν αρκείται σε απλές αναφορές αλλά παραθέτει εξαντλητικά στοιχεία για να τεκμηριώσει τις απόψεις του. Σε 25 κεφάλαια αναλύει τα πάντα με απλότητα και σαφήνεια, με διεισδυτικότητα και ενάργεια, με κέφι και χιούμορ χωρίς πρόθεση διδακτισμού ή χωρίς να «κουνάει το δάχτυλο» επικριτικά. Δεν υιοθετεί «θεωρίες συνωμοσίας» για το Περλ Χάρμπορ, ή για την 11/9. Δεν στέκεται σε λεπτομέρειες γύρω από γεγονότα και μάχες, ούτε σε ημερομηνίες και στείρα καταγραφή ιστορικών γεγονότων αλλά περνάει την άποψή του πάντα βέβαια από την πλευρά των απλών ανθρώπων.

Ο συγγραφέας τονίζει γεγονότα άγνωστα στον πολύ κόσμο – τουλάχιστον στον μέσο Ευρωπαίο (και όχι μόνο) αναγνώστη. Οι σφαγές των Αμερικανών στρατιωτών στις Φιλιππίνες στις αρχές του 20ου αιώνα, ίσης σχεδόν αγριότητας με αυτές που πραγματοποίησε ο Αμερικανικός στρατός στο Βιετνάμ είναι ένα γεγονός που έχει ξεχαστεί ή δεν έχει τονισθεί. Όπως και το τι πέρναγε ο κόσμος την αποκαλούμενη «Χρυσή Εποχή» την δεκαετία του 20, που άνθιζε το χρηματιστήριο και που έμεινε στο κοινωνικό υποσυνείδητο ως «Εποχή της Τζαζ» (μέσα από τα έξοχα μυθιστορήματα του Φ.Σ.Φιτζέραλντ), στην πραγματικότητα ήταν μια εποχή που το 90% του λαού υπέφερε μη μπορώντας να πληρώσει το νοίκι του, εξάλλου όπως διαπιστώνεται από την ανάγνωση αυτού του βιβλίου τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται απέξω και ο ίδιος ο Ζιν το γράφει ξεκάθαρα: «Όταν ο πρόεδρος δηλώνει χαρούμενα ότι «η οικονομία μας είναι γερή», δεν ομολογεί ότι δεν είναι καθόλου γερή για 40 ή 50 εκατομμύρια πολίτες που παλεύουν να επιβιώσουν, μολονότι ενδέχεται να είναι αρκετά γερή για πολλά μέλη της μεσαίας τάξης και ιδιαίτερα γερή για το πλουσιότερο 1% του πληθυσμού που κατέχει το 40% του συνολικού πλούτου του έθνους.»

Ο Ζιν υποστηρίζει ότι το Αμερικανικό κράτος στήθηκε πάνω στις ανάγκες των ισχυρών. Η θέση του είναι ότι το περίφημο Σύνταγμα των Η.Π. που θεωρείται το «δημοκρατικότερο» που υπάρχει δεν είναι τίποτε άλλο από μία κίνηση 55 προνομιούχων λευκών που στο τέλος του 18ου αιώνα υποκίνησαν και επέτυχαν την ανεξαρτησία των Η.Π.Α. από τους Άγγλους, δημιουργώντας μια ισχυρή κεντρική κυβέρνηση για να εξυπηρετεί τις ανάγκες τους, η δε (περίφημη) φράση «εμείς ο λαός» βάζει στο παιχνίδι την μεσαία τάξη αφήνοντας απέξω ένα τεράστιο κομμάτι του πληθυσμού όπως οι Ινδιάνοι (απίστευτη γενοκτονία), οι μαύροι, οι γυναίκες.

Ένα κράτος που στήθηκε πάνω στην ανάγκη για πλουτισμό, στην ανάγκη για εργατικά χέρια και πάνω στον μύθο του «όλοι μπορούν να τα καταφέρουν». Η επεκτατική μανία των Η.Π.Α έγινε όλο και πιο έντονη τον 19ο αιώνα, όταν με το πρόσχημα του «δεν χωράμε» που με τα χρόνια μετετράπη σε «κινδυνεύουμε από εξωτερικούς εχθρούς» προκαλούσε πολέμους για «ψύλλου πήδημα».΄Ετσι κατακτήθηκαν η Φλόριντα, το Νέο Μεξικό, η Καλιφόρνια από Ισπανούς και Μεξικάνους. Έτσι τα νησιά της Καραϊβικής έγιναν προτεκτοράτα άμεσα ή έμμεσα εξαρτώμενα από τις Η.Π.Α. Σε μια «συνηθισμένη» Ιστορία αυτά τα γεγονότα, οι μάχες, οι «θρίαμβοι του στρατού», θα αναλύονταν λεπτομερώς, ο Ζιν όμως τα περιγράφει όπως τα βίωναν οι εργάτες και οι άνεργοι που καλούντο να πολεμήσουν σε χώρες, σε εδάφη άγνωστα και παντελώς αδιάφορα σ’αυτούς.

Ο συγγραφέας προκαλεί με την στάση του πολλές φορές, σε σημείο που απορείς όταν διαβάζεις ότι το βιβλίο διδάσκεται σε κολλέγια ή ακόμα και σε σχολεία. Το κεφάλαιο για τον Εμφύλιο, έναν από τους πιό αιματηρούς πολέμους της ιστορίας, είναι εκπληκτικό και για τον Ευρωπαίο αναγνώστη άκρως διαφωτιστικό όταν συνειδητοποιεί ότι (αντίθετα με την κοινή πεποίθηση) ο Αβραάμ Λίνκολν δεν είχε ως προτεραιότητα την απελευθέρωση των μαύρων, για την ακρίβεια το θέμα της δουλείας «έκαιγε» τόσο πολύ που προτιμούσε να μη το ακουμπάει στην αρχή, εξάλλου οι μαύροι του Βορρά δεν είχαν δικαίωμα ψήφου, απλά ο στρατός της «Ένωσης» χρειάζονταν χέρια οπότε έγινε η ανάγκη, φιλοτιμία…

«Έτσι την 1η Ιανουαρίου 1863, όταν εκδόθηκε η Διακήρυξη της Χειραφέτησης, απελευθέρωσε όσους σκλάβους βρίσκονταν σε περιοχές που μάχονταν ακόμα εναντίον της Ένωσης…ενώ δεν έκανε καμία μνεία σε όσους βρίσκονταν στις περιοχές της Ένωσης.
…Σύμφωνα με τη Διακήρυξη της Χειραφέτησης οι μαύροι μπορούσαν να καταταγούν στον στρατό της Ένωσης. Όσο αυξανόταν ο αριθμός των μαύρων που συμμετείχαν στον πόλεμο τόσο αυτός έμοιαζε με πόλεμο για την απελευθέρωσή τους. Παράλληλα οι λευκοί που εξαναγκάζονταν να κάνουν όλο και περισσότερες θυσίες – ιδίως οι φτωχοί λευκοί του Βορρά, οι οποίοι επιστρατεύονταν υποχρεωτικά, τη στιγμή που ένας νόμος απαγόρευε στους πλούσιους να αποφύγουν τον πόλεμο εξαγοράζοντας τη θητεία τους προς 300 δολλάρια – δυσανασχετούσαν όλο και περισσότερο. Έτσι το 1863 σημειώθηκαν ταραχές, κατά τις οποίες οι εξαγριωμένοι λευκοί στις πόλεις του Βορρά εξεγέρθηκαν – όχι κατά των πλουσίων, οι οποίοι βρίσκονταν σε απόσταση ασφαλείας, αλλά κατά των μαύρων που αποτελούσαν τον εύκολο στόχο. Αυτές οι ταραχές εξελίχθηκαν σ’ένα όργιο θανάτου και βίας. Κάποιος μαύρος από το Ντιτρόιτ περιέγραψε όσα είδε:έναν όχλο που έσερνε αμάξια φορτωμένα με βαρέλια γεμάτα μπίρα, οπλισμένο με ραβδιά και τούβλα, αν περιφέρεται στην πόλη και επιτίθεται σε μαύρους άντρες, γυναίκες και παιδιά. Άκουσε κάποιον να λέει: «Αφού μας υποχρεώνουν να σκοτωθούμε για χάρη των νέγρων, τότε κι εμείς θα σκοτώσουμε όλους τους νέγρους της πόλης».»

Ο ρατσισμός κατά τον Ζιν υπάρχει διάχυτος στην αμερικανική κοινότητα. Από τον πρώτο άποικο που πάτησε το πόδι στην ήπειρο καλλιεργείται το ρατσιστικό κλίμα και η συμπεριφορά. Το ίδιο το κράτος από τη γένεσή του ενθάρρυνε μεθόδους ελέγχου των μειονοτήτων και των «απέξω». Ο συγγραφέας πολύ απλά περιγράφει τως πως η κατανομή των 2/3 του εθνικού πλούτου κατανέμεται με τρόπο που στρέφει τον έναν εναντίον του άλλου (δεδομένου ότι το 1/3 του πλούτου ανήκει σε περίπου 1% του πληθυσμού), «τους μικροϊδιοκτήτες ακίνητης περιουσίας εναντίον όσων δεν έχουν καθόλου περιουσία, τους μαύρους εναντίον των λευκών, τους γηγενείς εναντίον των μεταναστών, τους διανοούμενους και τους επαγγελματίες εναντίον των αμόρφωτων και των ανειδίκευτων. Οι ομάδες αυτές κατηγορούν η μια την άλλη και πολεμούν μεταξύ τους με τόση σφοδρότητα και βία, ώστε δεν αντιλαμβάνονται την κοινή τους θέση – να μοιράζονται τα αποφάγια μιας πολύ πλούσιας χώρας.»

Συνδικαλιστικοί αγώνες τεράστιοι, μικροεξεγέρσεις, απεργίες, κινήματα, η Αμερικάνικη ιστορία είναι γεμάτη από ανώνυμους ήρωες, μεροκαματιάρηδες, πεισματάρηδες ανθρώπους που συνετρίβησαν από ένα εκπληκτικό και πολύπλοκο σύστημα ελέγχου που όταν δει τα σκούρα κάνει έξυπνες μεταρρυθμίσεις ή κινητοποιεί μηχανισμούς παραγωγής πατριωτισμού μέσα από την ελεγχόμενη εκπαίδευση ή τα άκρως ελεγχόμενα Μ.Μ.Ε της χώρας. Οι ήρωες του Ζιν όπως λέει ο ίδιος είναι οι ανώνυμοι συνδικαλιστές, οι «φωτισμένοι» μαύροι ηγέτες που χάθηκαν μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι, οι ηρωικοί οργανωτές απεργιών που πνίγηκαν στο αίμα, οι σοσιαλιστές που προσπάθησαν να ευαισθητοποιήσουν τον κόσμο, δεν είναι οι στρατηγοί που αιματοκύλισαν περιοχές, κράτη και αναδείχθηκαν ήρωες (ιδιαίτερη αίσθηση έκανε στις Η.Π.Α η αντιμέτωπιση του στρατηγού και μετέπειτα προέδρου Τζάκσον, τον οποίο περιγράφει ως στυγνό σφαγέα ινδιάνων). Μέσα από την γοητευτική απεικόνιση της ιστορίας του Ζιν αναδεικνύεται ο τρομερός δυναμισμός αυτών των διαφορετικών εθνοτήτων, των Ευρωπαίων μεταναστών που πάλεψαν σκληρά, των μαύρων που κατάφεραν να ξεπεράσουν όλες τις αντιξοότητες και να μορφωθούν, των γυναικών που έδωσαν αγώνες επί 2 αιώνες μέχρι να κατακτήσουν κάποια δικαιώματα.

Μέσα από τις σελίδες αυτού του αριστουργήματος καταλαβαίνουμε πως δημιουργήθηκαν οι τεράστιες περιουσίες των Ροκφέλερ, των Μόργκαν και άλλων. Πως δημιουργήθηκαν τα μεγάλα πνευματικά ιδρύματα / πανεπιστημιακές σχολές ενώ όλο το οικονομικό πλαίσιο και όλη η νοοτροπία του αμερικανικού κράτους παρουσιάζεται με σαφήνεια στο παρακάτω απόσπασμα:

«Σ’εκείνα τα χρόνια που ακολούθησαν τον Αμερικανικό Εμφύλιο, ο Ράσελ Κόνγουελ, απόφοιτος της Νομικής Σχολής του Γέιλ, ιερέας και συγγραφέας δημοφιλών βιβλίων, έδωσε την ίδια διάλεξη, με τον τίτλο «Εκτάρια γεμάτα με διαμάντια», περισσότερες από 5.000 φορές, μιλώντας συνολικά σε πολλά εκατομμύρια ακροατές σε ολόκληρη τη χώρα. Το μήνυμά του ήταν ότι ο καθένας μπορούσε να πλουτίσει αν προσπαθούσε αρκετά σκληρά και ότι, αν κοιτούσε κανείς με αρκετή προσοχή, υπήρχαν παντού «εκτάρια γεμάτα με διαμάντια». Ακολουθεί ένα απόσπασμα:
Λέω ότι οφείλετε να πλουτίσετε και έχετε καθήκον να το κάνετε…Όσοι πλουτίζουν πιθανόν να συγκαταλέγονται στους πλέον έντιμους ανθρώπους της κοινωνίας. Θα σας το πω ξεκάθαρα…οι 98 στους 100 πλούσιους της Αμερικής είναι έντιμοι. Γι’αυτό είναι πλούσιοι. Γι’αυτό τους εμπιστεύονται χρήματα. Γι’αυτό δημιουργούν τεράστιες επιχειρήσεις και βρίσκουν πολλούς ανθρώπους πρόθυμους να εργαστούν γι’αυτούς. Επειδή είναι έντιμοι…
Εκφράζω συμπάθεια για τους φτωχούς, όμως οι φτωχοί που αξίζουν τη συμπάθειά μας είναι ελάχιστοι. Είναι λάθος να συμπονούμε κάποιον που έχει τιμωρήσει ο Θεός για τις αμαρτίες του. Ας θυμόμαστε ότι κάθε φτωχός στην Αμερική περιήλθε σ’αυτή την κατάσταση εξαιτίας των ελαττωμάτων του…»

«Η ιστορία του λαού των Η.Π.» διαβάζεται μονορούφι, δεν σ’αφήνει να πάρεις ανάσα. Ακόμα κι αν διαφωνείς με κάποια πράγματα της νεώτερης (μεταπολεμικής) ιστορίας των Η.Π.Α που είναι γνωστά σ’εμάς, ακόμα κι αν το «πολεμικό ύφος» κάποιες φορές ξαφνιάζει, είναι τέτοιος ο πλούτος γνώσεων που σου δίνει αυτό το βιβλίο που (προσωπικά) αισθάνομαι τυχερός που το διάβασα. Η έκδοση χωρίς πολλές υποσημειώσεις παρά μόνο εκεί που πραγματικά χρειάζεται, με μετάφραση που αποδίδει θαυμάσια τον ρέοντα λόγο του Ζιν είναι άξια συγχαρητηρίων. Ένα βιβλίο συναρπαστικό που δεν απευθύνεται μόνο στους λάτρεις της ιστορίας αλλά και σ’αυτούς του πολιτισμού αφού διαβάζοντάς το κατανοείς καλύτερα την λογοτεχνία και τον κινηματογράφο αυτής της χώρας.

------------------------------------------------------------------------


1.Δράση – Αντίδραση. Και μετά την μεγάλη επιτυχία του βιβλίου του Ζιν στις Η.Π. βγήκε και η «απάντηση» με την «A Patriot's History of the United States: From Columbus's Great Discovery to the War on Terror» των Larry Schweikart και Michael Allen.

2. Νομίζω ότι το πλέον αυθεντικό μυθιστόρημα που μπορεί να διαβάσει κανείς σχετικά με την Αμερικάνικη ιστορία και μπορεί άνετα να συνδιάσει με το βιβλίο του Ζιν είναι το πρώτο μέρος της τριλογίας του μεγάλου John Dos Passos U.S.A – Ο 42ος Παράλληλος. Ένα πραγματικό αριστούργημα που ακόμα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Οδυσσέας -όπως και ολόκληρη η τριλογία (42ος παράλληλος, 1919, Τα πολλά λεφτά) που κάποια στιγμή βγήκε σε ένα τόμο.