Δευτέρα, Αυγούστου 31, 2015
posted by Librofilo at Δευτέρα, Αυγούστου 31, 2015 | Permalink
"Μια δοξασία κι η ζωή ολάκερη νομίζω" (Ν.Δ.Καρούζος)
«Mundus vult decipi, ergo decipiatur» («Ο κόσμος αρέσκεται στην εξαπάτηση, ας
τον εξαπατήσουμε λοιπόν») - Πετρώνιος
Όταν
διαβάζει κάποιος πολλά (αυτό βέβαια είναι σχετικό) βιβλία, και με έναν σταθερό
ρυθμό, μεταξύ κάποιων αναγνωστικών "ατυχιών", πέφτει πάνω σε ωραία,
συγκλονιστικά, θαυμάσια μυθιστορήματα που τον συγκινούν και τον ενθουσιάζουν.
Πόσες όμως είναι οι φορές που βρισκόμαστε μπροστά σε ένα αριστούργημα με την
κυριολεκτική έννοια του όρου; Πόσες φορές ένα βιβλίο μας συνεπαίρνει και μας
δονεί; Ελάχιστες… Οπότε, η συνάντηση του αναγνώστη με ένα βιβλίο που από τις
πρώτες του σελίδες αντιλαμβάνεται το πνευματικό του μέγεθος θα είναι αξέχαστη
και σημαδιακή. Μια τέτοια «συνάντηση» με ένα βιβλίο αριστουργηματικό, μου
συνέβη με την τριλογία «ΔΑΚΡΥ ΣΤΟΝ ΩΚΕΑΝΟ» του Αυστριακού συγγραφέα Manes Sperber (1905-1984). Τα
τρία αυτόνομα μυθιστορήματα που απαρτίζουν την τριλογία, «Η ΚΑΜΜΕΝΗ ΒΑΤΟΣ»
(σελ. 574), «ΠΙΟ ΒΑΘΙΑ ΚΙ ΑΠ’ΤΗΝ ΑΒΥΣΣΟ» (σελ. 329), «ΧΩΡΙΣ ΤΕΛΟΣ» (σελ. 423),
(Εκδ.Καστανιώτη, μετάφρ. Ε.Βαϊκούση), που διαβάστηκαν όλα μαζί κατόπιν της επιλογής
μου να μη τα διαβάζω με την σειρά που εκδόθηκαν στη χώρα μας (ένα τον χρόνο)
έτσι ώστε να μη χάσω την ατμόσφαιρα αλλά και την προσήλωσή μου σε αυτά, αποτελούν
μια μοναδική και αλησμόνητη αναγνωστική εμπειρία.
Η
τριλογία των 1300 περίπου σελίδων του magnum opus του Σπέρμπερ, είναι μια τοιχογραφία, ένα
επικό ταξίδι στην ταραγμένη Ευρώπη της δεκαπενταετίας 1930-1945, όπου ο
κεντρικός ήρωας Ντόινο (ή Ντένις) Φάμπερ, ιστορικός και φιλόσοφος κάποτε
ηγετικό στέλεχος του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος και συνοδοιπόρος της
Ρόζας Λούξεμπουργκ διατρέχει με την πορεία του όλες τις φάσεις του αριστερού
κινήματος στην Κεντρική Ευρώπη, αντιλαμβανόμενος σχετικά νωρίς την πορεία που
ακολουθεί το Σοβιετικό κράτος υπό τον Στάλιν, παίρνει τις αποστάσεις του,
διαγράφεται, χαρακτηρίζεται «εχθρός» από τους πρώην συντρόφους του, βλέπει τους
χειρότερους από αυτούς να καρφώνουν, και να προωθούνται από το αδίστακτο
Σταλινικό κράτος, καταδιώκεται από το ναζιστικό Γερμανικό καθεστώς, διαρκώς
παράνομος, συνεχώς διαφεύγοντας την σύλληψη, είναι ένας άνθρωπος ανεξάρτητος
και μόνος. Από το Βερολίνο, την Κροατία, την Βιέννη και την Πράγα, θα
αυτοεξορισθεί στο Παρίσι, όπου εκεί θα τον βρει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος.
Θα πολεμήσει τον Χίτλερ με όποιον τρόπο βρει, είτε εντασσόμενος στον Γαλλικό
στρατό, είτε συνεργαζόμενος με την Αντίσταση, για να βρεθεί στην Γιουγκοσλαβία
ηγετικό στέλεχος μιας αυτόνομης αντιστασιακής ομάδας που μάχεται τους Κροάτες
συνεργάτες των Γερμανών, υπονομευόμενη και διωκόμενη από τους αντάρτες του
Τίτο. Το τέλος του πολέμου θα τον βρει στο Παρίσι κουρασμένο και ψυχικά
ταλαιπωρημένο, με τις μνήμες του γεμάτες από αγαπημένους νεκρούς, άδειο και
απογοητευμένο με ότι πίστεψε και αγάπησε να έχει σβήσει, χωρίς ιδεολογία, χωρίς
αυταπάτες, μόνο του (όπως ουσιαστικά πάντοτε ήταν) να μετράει τις πληγές του,
έτοιμο για μια νέα αρχή.
«…Πράγματι,
ο θάνατος του Σωκράτη ήταν η μόνη σοβαρή νίκη που πέτυχε ποτέ η φιλοσοφία. Ο
Πλάτων, που δεν το κατάλαβε αυτό ποτέ, ήθελε να νικήσει, όπως εσείς καλή ώρα.
Είχε ήδη τη δύναμη να καταλύσει την εξουσία, κι ύστερα χρειάστηκε ένας σκασμός
χρήματα, θυμάστε υποθέτω, για να τον εξαγοράσουν από τα δεσμά της δουλείας. Να
νικήσω, λέτε, να νικήσω; Ξεχάσατε την αποδεικτική ακολουθία των συλλογισμών
μου, βάσει της οποίας ακόμα και η νίκη στον πόλεμο είναι αμφιλεγόμενη, ενώ στην
Επανάσταση δεν υφίσταται καν; Η καλούμενη νίκη δημιουργεί νέες συνθήκες οι οποίες
την αναλίσκουν. Κάθε επανάσταση εγγίζει το ζενίθ της πριν έρθει η ώρα της νίκης· η νίκη ωστόσο
είναι η αρχή της αντεπανάστασης, η οποία βεβαίως, αρχικά, λαμβάνει χώρα υπό τη
σημαία της επανάστασης. Το γεγονός ότι κάποιοι πέρασαν στην Ιστορία ως νικητές,
οφείλεται μόνο και μόνο στη βραχύτητα της ατομικής ζωής. Δεν έζησαν να δουν τη
μεταστροφή της νίκης τους σε ήττα. Ας πούμε πως η Ιστορία ήταν ένα παιχνίδι
ρουλέτας και μπορούσατε να σηκωθείτε αμέσως μετά τα πρώτα κέρδη· όμως, νεαρέ μου,
είστε υποχρεωμένος να συνεχίσετε, ώσπου να χάσετε. Νίκησε ο Μέγας Αλέξανδρος,
νίκησαν ο Καίσαρας, ο Ναπολέων; Νίκησε ο Μωυσής, ο Ιησούς, ο Μωάμεθ; Νίκησε ο
Κρόμγουελ, ο Δανωτών ή ο Ροβεσπιέρος; Allons, mon enfant, παραδεχτείτε το
επιτέλους: δεν υπάρχουν νίκες.»
Το
μυθιστόρημα (η τριλογία δηλαδή), είναι πολυπρόσωπο και πολυφωνικό. Εμφανίζονται
δεκάδες χαρακτήρες, όπου αρκετοί από αυτούς διαδραματίζουν πολύ σημαντικό ρόλο
στα δρώμενα. Εξάλλου, μια πρωτοτυπία της τριλογίας (ιδιαίτερα του πρώτου τόμου)
είναι ότι ο κεντρικός ήρωας, ο Ντόινο Φάμπερ δεν εμφανίζεται από τις πρώτες
σελίδες, αρχίζει να ξεκαθαρίζει ο ρόλος του από το δεύτερο μέρος του πρώτου
βιβλίου, δηλαδή μετά την 150η σελίδα. Η γραφή του Σπέρμπερ, καθαρά
πανοραμική εξετάζει και στέκεται πάνω σε πρόσωπα, γεγονότα προτού καταλήξει να ακολουθήσει
τον ήρωα της τριλογίας στις περιπλανήσεις του. Όπως αναφέρει και ο ίδιος ο
συγγραφέας στον πρόλογο του πρώτου τόμου, «φευγαλέο σκοτάδι χωρίζει τη μια
σκηνή από την άλλη: το φως οδηγείται όπου το χρειάζεται η δράση. Κάτι που
μοιάζει με επεισόδιο, αποκαλύπτεται μετά από 300 σελίδες ως ένα ζωτικής
σημασίας μέρος της θεμελίου πλοκής· ένα πρόσωπο που δίνει αρχικά την εντύπωση
πρωταγωνιστικής μορφής εξελίσσεται σιγά σιγά σε δευτερεύουσα. Ολόκληρα
αφηγηματικά σύνολα αποσύρονται για λίγο απ’ το προσκήνιο και αναδύονται άλλα,
τα οποία στη συνέχεια υποχωρούν πάλι στο βάθος του τοπίου.»
Υπάρχουν
χαρακτήρες/ήρωες του βιβλίου, που εμφανίζονται φευγαλέα, στο βάθος μιας σκηνής
στον πρώτο τόμο και επανεμφανίζονται σε κάποιο επεισόδιο του τρίτου τόμου, μετά
από χρόνια μυθιστορηματικής δράσης να διαδραματίζουν ένα σημαντικό ρόλο. Η
δράση είναι συνεχής και παρά τον όγκο του έργου, και τις φιλοσοφικές συζητήσεις
αρχικά στην Βιέννη και αργότερα στο Παρίσι, που παρεμβάλλονται μεταξύ του
καθηγητή Στέτεν (ενός εκ των κυριοτέρων και σημαντικότερων ηρώων του βιβλίου)
και του μαθητή του (και μονίμως διαφωνούντα επιφανειακά, αλλά ουσιαστικά
συμφωνούντα μαζί του) Ντόινο Φάμπερ, η τριλογία δεν κουράζει, ούτε φλυαρεί,
νιώθεις δε ότι καμία σελίδα, καμία παράγραφος δεν είναι περιττή.
Διαψευσμένα
όνειρα, ματαιωμένες ελπίδες και η αίσθηση της απογοήτευσης και της ματαιότητας
διατρέχει τον κορμό της τριλογίας, μέσα από τις σκέψεις και τις ενέργειες του
ήρωά της. Ηρωισμοί προσωπικοί, μικροί και αχαρτογράφητοι, ανθρώπων που πίστεψαν
σε μια ιδέα και προδόθηκαν ή μεταλλάχθηκαν σε κάτι φανατισμένο και εγκληματικό.
Μέσα από τα βιβλία της τριλογίας, περνάνε ιστορικά επεισόδια άγνωστα στους
περισσότερους, όπως ο μικρός εμφύλιος που ξέσπασε στην Βιέννη λίγο πριν το
Άνσλους (την προσάρτηση της Αυστρίας στην Χιτλερική Γερμανία), τις βίαιες και
πολύνεκρες μάχες μεταξύ των Ουστάσι (των Κροατών συνεργατών των Ναζί) και των
αντιστασιακών ομάδων στην Γιουγκοσλαβία, οι σφαγές των Εβραίων όχι μόνο από
τους Γερμανούς αλλά και από τους Πολωνούς στην ταλαιπωρημένη αυτή χώρα.
«Όχι,
δεν περιφρονώ την τέχνη της ευτυχίας, το γνωρίζετε καλά αυτό, καθηγητά. Ούτε
υποτιμώ την ευτυχία που μπορεί να προσφέρει μια γυναίκα, και που η εκπλήρωσή
της ανατροφοδοτεί τη νοσταλγία και ξεδιπλώνει μπροστά μας ένα τοπίο που μας
καθοδηγεί να το ανακαλύψουμε / και σαν μουσική μας κυριεύει αναπάντεχα,
ολοκληρωτικά. Ωστόσο, χρειάζεται να σας το πω εγώ, πως μόνο η δυστυχία μας
σπρώχνει να κάνουμε αυτοσκοπό τον αντίποδά της, την ευτυχία; Και πως μόνο η
τραγικότητα της εικόνας του κόσμου προσδίδει τέτοια αίγλη στην ευτυχία; Απομένει
η ευτυχία ως μέσον. Εδώ η αποτυχία είναι εξαρχής δεδομένη. Διότι η ευτυχία δεν
είναι παρά το κακής ποιότητας ποτό της λήθης. Η μνήμη συγκρατεί ευχερώς τι
είναι αυτό που μας έκανε να ξεχάσουμε. Κάνουμε σχέδια για την αιωνιότητα και
αναλώνουμε τη ζωή μας σε μια μόνο στιγμή / κάνουμε σχέδια για το άπιαστο μέλλον
και το μόνο που μας αναλογεί είναι μετά βίας μετρήσιμη ασημαντότητα της ύπαρξής
μας. Απέναντι λοιπόν σ’ αυτή τη θλίψη της λιγοστής διάρκειας και του χαμένου
μεγαλείου, που έχει θέση η ευτυχία;»
Η
πολυεπίπεδη και πολυδιάστατη τριλογία του Σπέρμπερ είναι ένα πολιτικό και
φιλοσοφικό έργο με αξέχαστους χαρακτήρες, ακόμα και οι δευτερεύοντες είναι
εξίσου σημαντικοί όπως οι πρωταγωνιστές, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η
φυσιογνωμία του κάποτε "κομμουνιστοφάγου" και μετέπειτα Σταλινικού
υπηρέτη, που παρουσιάζεται στην αρχή ως Μίροσλαβ Χάβιτς, ένας διαβόητος
αστυνομικός επιθεωρητής γνωστός με το παρατσούκλι Σλάβκο, ο οποίος αφού υπήρξε
δεινός διώκτης των Σέρβων στην περίοδο των Αψβούργων, σταδιοδρόμησε
επαγγελματικά ως δεινός διώκτης των κομμουνιστών υπό τον Καραγεώργεβιτς και από
το φθινόπωρο του 1941 επανεμφανίστηκε ως πράκτορας της Γκε Πε Ου, ένας από τους
μυστικούς εκπροσώπους των Ρώσων στους αντάρτες, ένας πραγματικός άνθρωπος για
όλες τις εποχές, από τους εκατοντάδες που σταδιοδρόμησαν σ'αυτού του τύπου τα
καθεστώτα...
Θα
μπορούσαμε να πούμε ότι η προσωπικότητα του κεντρικού ήρωα του βιβλίου, Ντόινο
Φάμπερ αποτελεί ένα είδος alter-ego του συγγραφέα. Τα 3 μυθιστορήματα που
απαρτίζουν την τριλογία, είναι χαρακτηριστικά της κεντροευρωπαϊκής σχολής των
μεγάλων αφηγήσεων, ενώ η πολιτική τους διάσταση θυμίζει το (άλλο μεγάλο αριστούργημα)
"ΜΗΔΕΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΕΙΡΟ" του Άρθουρ Καίσλερ. Εξάλλου και το "ΔΑΚΡΥ
ΣΤΟΝ ΩΚΕΑΝΟ" γνώρισε την αποθεωτική αποδοχή κριτικής και κοινού μετά το
1970 παρότι κυκλοφόρησε στην οριστική του μορφή στα γερμανικά στις αρχές της
δεκαετίας του '60 (στην Γαλλία είχε κυκλοφορήσει μια δεκαετία νωρίτερα). Στην
δημοφιλία του στην Γερμανία συνετέλεσε και η ιδιαίτερα αξιόλογη τηλεοπτικήμεταφορά του, το 1970.
Εν
κατακλείδι, το ΔΑΚΡΥ ΣΤΟΝ ΩΚΕΑΝΟ, αυτή η ελεγεία, που αποτελεί και την απόδοση
στη λογοτεχνία της διάψευσης μιας ουτοπίας, ένα λογοτεχνικό αριστουργηματικό
έπος, με συνεχή και στοχαστικό διάλογο, θα μείνει αξέχαστο σε όποιον το
διαβάσει. Αξίζουν πολλά συγχαρητήρια στις εκδόσεις Καστανιώτη που αποφάσισαν να
εκδώσουν αυτό το αριστούργημα, όπως και στην ικανότατη μεταφράστρια Έμη
Βαϊκούση που που έκανε σπουδαία δουλειά.
7 Comments:
At 31/8/15 23:09, 
At 1/9/15 07:36, 
Πάπισσα Ιωάννα
Librofilo, καλημέρα και καλό μήνα.
Είναι όντως αυτή η τριλογία μια δυνατή αναγνωστική εμπειρία
και μια πρώτης τάξης πολιτική πράξη
(συμπίπτει μάλιστα με τη σημερινή ανάρτησή-μου πάνω στο θέμα "Λογοτεχνία και Πολιτική").
Ο Σπέρμπερ απλώνει όλο τον τραχανά,
αποκαλύπτει διλήμματα και μαχαιριές
και πραγματεύεται σκληρά θέματα με έναν πανοραμικό τρόπο.
Τα σέβη-μου
Πατριάρχης Φώτιος
At 1/9/15 19:32, Βιβή Γ.
Είμαι στο δεύτερο τόμο και το βρίσκω εξαιρετικό δε μπορώ να το αφήσω από τα χέρια μου. Ανυπομονώ να τελειώσει για να το ξαναρχίσω!