Πέμπτη, Οκτωβρίου 19, 2017
posted by Librofilo at Πέμπτη, Οκτωβρίου 19, 2017 | Permalink
Ο Στόουνερ
Εάν προσπαθήσεις να εξηγήσεις σε κάποιον που δεν ξέρει τίποτα για το
μυθιστόρημα του John
Williams (Η.Π.Α.,
1922-1994), “Ο ΣΤΟΟΥΝΕΡ”, την ιστορία/την υπόθεση του βιβλίου, αποκλείεται να
συνειδητοποιήσει το πόσο συναρπαστική μπορεί να είναι, η περιγραφή της ζωής
ενός βοηθού καθηγητή σε ένα περιφερειακό (επαρχιακό) πανεπιστήμιο των Η.Π.Α., ο
οποίος μάλιστα όλα τα χρόνια της ζωής του δεν απομακρύνθηκε παρά ελάχιστες
φορές από το πανεπιστημιακό κάμπους.
Στην πρώτη σελίδα του βιβλίου (εκδ. Gutenberg, μετάφρ. Αθ. Δημητριάδου, σελ. 409),
περιγράφονται λίγο-πολύ όλα:
“Ο Γουίλιαμ Στόουνερ γράφτηκε στο πρώτο έτος του
Πανεπιστημίου του Μιζούρι το 1910, σε ηλικία δεκαεννέα ετών. Οκτώ χρόνια
αργότερα, ότον ο Α' Παγκόσμιος πόλεμος βρισκόταν στην κορύφωσή του, έπαιρνε το
διδακτορικό του δίπλωμα και γινόταν μέλος του διδακτικού προσωπικού στο ίδιο
πανεπιστήμιο, όπου δίδαξε μέχρι τον θάνατό του, το 1956. Δεν έφτασε πιο πάνω
από τον βαθμό του επίκουρου καθηγητή και ελάχιστοι φοιτητές, απ' αυτούς που
είχαν παρακολουθήσει τα μαθήματά του, διατηρούσαν σαφή εικόνα του...
Αν τύχει και κάποιος φοιτητής συναντήσει το όνομα Γουίλιαμ Στόουνερ,
ενδέχεται να αναρωτηθεί γενικά και αόριστα ποιός να ήταν αυτός· η περιέργειά
του πάντως σπάνια θα ξεπεράσει το επίπεδο της απλής ερώτησης. Οι συνάδελφοι τού
Στόουνερ, οι οποίοι δεν του είχαν ιδιαίτερη εκτίμηση όσο ζούσε, τώρα πια τον
αναφέρουν σπανίως· στους μεγαλύτερους το όνομά του λειτουργεί ως υπενθύμιση του
αναπόφευκτου για όλους τέλους, για τους νεότερους είναι απλώς ένας ήχος που δεν
ανακαλεί τίποτε από το παρελθόν ούτε τους θυμίζει κάποιον που είχε σχέση με
τους ίδιους ή την σταδιοδρομία τους.”
Τι είναι λοιπόν, το “Στόουνερ”, το βιβλίο που έχει γοητεύσει όσους το
διάβασαν; Μυθιστόρημα μαθητείας και campus novel
αλλά και υπαρξιακό μυθιστόρημα, όπου και να το κατατάξεις, δεν πέφτεις
έξω. Ο Τζον Γουίλιαμς, τον οποίον δυστυχώς αγνοούσα, κατορθώνει κάτι που
(τουλάχιστον στα δικά μου μάτια) δείχνει ακατόρθωτο: να καθηλώσει τον αναγνώστη
με μια (φαινομενικά) απλή αφήγηση, δίχως γλωσσικές πρωτοτυπίες και
μοντερνισμούς, περιγράφοντας τη ζωή ενός ανθρώπου που ουσιαστικά περνάει
απαρατήρητος, με ένα επάγγελμα που ο περισσότερος κόσμος θεωρεί βαρετό, και με
μια οικογενειακή ζωή θλιβερή και χωρίς συναίσθημα. Κι όμως η ανάγνωση αυτού του
βιβλίου μετατρέπεται χάρη στην ικανότητα του συγγραφέα σε μια μοναδική εμπειρία
λογοτεχνικής απόλαυσης, απλά εξιστορώντας την τραγικότητα της ύπαρξης ενός
ανθρώπου που πορεύτηκε σύμφωνα με το όραμά του – όποιο κι αν ήταν αυτό.
Ο Γουίλιαμ Στόουνερ, μοναχοπαίδι αγροτών, μεγαλώνει δουλεύοντας στην
οικογενειακή φάρμα, χωρίς να έχει ιδιαίτερες βλέψεις για κάτι διαφορετικό. Ο
πατέρας του τον στέλνει να σπουδάσει στη Γεωπονική σχολή του πανεπιστημίου της
Κολόμπια Μιζούρι, όπου ο νεαρός φιλοξενείται σε μια φιλική οικογένεια, δουλεύοντας
για εκείνους (ουσιαστικά τον εκμεταλλεύονταν), και ταυτόχρονα σπουδάζοντας.
Ψηλός, ξανθός και άγαρμπος, ντυμένος με τα ίδια ρούχα συνεχώς, ο Γουίλιαμ, μια
αδιάφορη και απλά συμπαθητική φιγούρα στη σχολή του, απλά περνούσε τα μαθήματα
χωρίς ιδιαίτερη έφεση.
Όμως στο δεύτερο έτος, όλα άλλαξαν, με έναν μοιραίο τρόπο. Στο μάθημα
επιλογής “Επισκόπηση της Αγγλικής λογοτεχνίας”, η διδασκαλία ενός γηραιού
καθηγητή πάνω σε ένα σονέτο του Σέξπιρ, του αλλάζει τη ζωή. Ένα σονέτο που
μιλάει για την χαμένη νιότη, για την φθορά “καθένας αγαπά διπλά ό,τι γοργά θα
χάσει”, κάνει τον Γουίλιαμ να μη θέλει να ασχοληθεί με τίποτα άλλο στη ζωή του
αφιερώνοντας στη λογοτεχνία το υπόλοιπο της ζωής του. Τάχιστα, εγκαταλείπει την
Γεωπονική, για να σπουδάσει Φιλολογία, μελετώντας συνεχώς λογοτεχνικά κείμενα,
κυρίως την ιστορικότητά τους, τις πηγές της Αγγλικής λογοτεχνίας στη μεσαιωνική
και αρχαία γραμματεία.
Κατά τη διάρκεια των σπουδών του, θα κάνει παρέα (όχι κολλητή, αλλά
για τα μέτρα του λίγο απρόσιτου Γουίλιαμ, έτσι δείχνει), με δύο συμφοιτητές
του, τον Μάστερς και τον Φιντς. Σε μια κουβέντα μάλιστα, πάνω από μερικές
μπίρες, ο Μάστερς θα προβεί σε μια ξαφνική ψυχογραφία του Στόουνερ, απόλυτα
ακριβή και καίρια. Οι δύο φίλοι του θα καταταχθούν, καθώς οι ΗΠΑ, μπαίνουν στον
Α Παγκόσμιο πόλεμο, ενώ ο ήρωάς μας, θα αποφασίσει να μη πάει αφοσιωμένος στις
σπουδές του. Ο Μάστερς θα σκοτωθεί σχεδόν αμέσως, ο Φιντς θα επιστρέψει και θα
είναι πάντα δίπλα στον Στόουνερ, στηρίζοντας τον.
"Ποιος είσαι εσύ; Ένα απλό παιδί της γης όπως προσποιείσαι στον
εαυτό σου; Α μπα. Είσαι κι εσύ από τους ανάπηρους - εσύ είσαι ο ονειροπόλος, ο
τρελός σ' έναν πιο τρελό κόσμο, ο δικός μας, ο μεσοδυτικός Δον Κιχώτης χωρίς
τον Σάντσο του, που διασκεδάζει κάτω από τον γαλανό ουρανό. Είσαι αρκετά
έξυπνος - οπωσδήποτε πιο έξυπνος από τον κοινό μας φίλο. Έχεις όμως το μίασμα,
την παλιά αναπηρία. Εσύ νομίζεις ότι εδώ υπάρχει κάτι, κάτι που, αν ψάξεις, θα
το βρεις. Τέλος πάντων, μέσα στον κόσμο θα το μάθαινες γρήγορα το μάθημά σου.
Κι εσύ είσαι φτιαγμένος για να αποτύχεις, όχι πως εσύ θα κονταροχτυπηθείς με
τον κόσμο. Θα τον αφήσεις να σε μασήσει και να σε φτύσει και θ'απομείνεις να
σκέφτεσαι τι πήγε στραβά. Γιατί πάντα θα πιστεύεις ότι ο κόσμος ήταν κάτι που
δεν ήταν, κάτι που δεν είχε καμιά επιθυμία να είναι. Το σκαθάρι στο μπαμπάκι, η
κάμπια στη φασολιά, το σκουλήκι στο καλαμπόκι. Ούτε να τα αντιμετωπίσεις ούτε
να αναμετρηθείς μαζί τους θα μπορέσεις· γιατί είσαι πολύ αδύνμαος, αλλά
ταυτόχρονα πολύ δυνατός. Και δεν έχεις που να πας μέσα στον κόσμο."
Τελειώνοντας τις σπουδές, ο καθηγητής του, τού προσφέρει μια θέση
βοηθού στο πανεπιστήμιο κι εκείνος δέχεται. Έχει αποφασίσει ότι εκεί ανήκει,
και η επιθυμία του να γίνει καλός δάσκαλος, βαραίνει πάνω απ' όλα. Άπειρος
καθώς είναι στα ερωτικά θέματα, ερωτεύεται μια νεαρή κοπέλα καλής οικογένειας,
με το που την βλέπει σε μια εκδήλωση. Η Ίντιθ θα δεχτεί να γίνει σύζυγός του,
χωρίς κι εκείνη, να έχει συνειδητοποιήσει τι σημαίνει αυτό. Η κοινή τους ζωή θα
είναι μια κόλαση για τον Γουίλιαμ, καθώς η Ίντιθ είναι μια γυναίκα που ζει μαζί
του σαν να θέλει να τον εκδικηθεί για κάτι που της στέρησε. Ακόμα και η
εγκυμοσύνη της (μετά από την σφοδρή επιθυμία της να αποκτήσουν παιδί), δεν θα
την αλλάξει, μάλλον θα κάνει χειρότερα τα πράγματα. Θα γεννηθεί ένα κοριτσάκι,
η Γκρέις, στο οποίο ο Γουίλιαμ θα εκδηλώσει όλη την καταπιεσμένη τρυφερότητά
του, αλλά μετά τον θάνατό του πατέρα της Ίντιθ, εκείνη θα ρίξει όλο της το
βάρος στην ανατροφή της κόρης της, θεωρώντας ότι είναι υπέρ το δέον μελαγχολική,
απομονώνοντάς τον από το πλάσμα που λάτρευε περισσότερο από όλους. Ο ακήρυχτος
πόλεμος εντός της οικογενειακής εστίας θα συνεχιστεί, και η απομόνωση του
Γουίλιαμ θα γίνει εντονότερη, καθώς η Ίντιθ θα τον περιορίσει σε ένα παγωμένο
δωμάτιο, καταλαμβάνοντας ακόμα και το γραφείο του.
Ο Στόουνερ θα δεχτεί μοιρολατρικά την κατάστασή του, μη κάνοντας κάτι
για να την αλλάξει. Θα παλέψει όμως σκληρά για το τμήμα του, και την επιστήμη
του, καθώς έρχεται σε διάσταση με τον Λόμαξ, τον νέο πρόεδρο του τμήματος της
Αγγλικής Φιλολογίας, έναν σκοτεινό άνθρωπο (ίσως τον πιο πολύπλοκο χαρακτήρα
του βιβλίου), πολύ κοντό και με σώμα παραμορφωμένο αλλά με γοητευτικό πρόσωπο.
Οι δυο τους θα συγκρουστούν για πολλά θέματα, αφορμή δε για την βαθύτερη
διάστασή τους, θα αποτελέσει, η απόρριψη από τον Στόουνερ ενός φοιτητή με
κινητικά προβλήματα, ο οποίος ήταν υπό την προστασία του Λόμαξ. Η ερωτική του σχέση
με την Κάθριν, μια νεαρή φοιτήτρια, θα έχει ένταση και πάθος πρωτόγνωρο για
εκείνον, αλλά και πίκρα και απογοήτευση. Ο Στόουνερ θα περάσει το υπόλοιπο της
ζωής του διδάσκοντας, ερχόμενος διαρκώς σε σύγκρουση με τον Λόμαξ.
“Είχε φτάσει πια σ'αυτή την ηλικία που άρχιζε να τον απασχολεί, όλο
και πιο έντονα, ένα ερώτημα τόσο συνταρακτικά απλό, ώστε δεν είχε τον τρόπο να
το αντιμετωπίσει. Έπιανε τον εαυτό του να αναρωτιέται αν άξιζε η ζωή που ζούσε·
όχι μόνο τώρα, αλλά και στο παρελθόν. Είχε την υποψία ότι το ερώτημα αυτό το
αντιμετώπιζαν όλοι οι άντρες σε κάποια φάση της ζωής τους· η απορία του ήταν αν
ερχόταν σε όλους με την ίδια απρόσωπη βία που είχε έρθει σ'εκείνον. Το
ερώτημα κουβαλούσε μια θλίψη, ήταν όμως
μια γενικευμένη θλίψη, η οποία (κατά τη γνώμη του) ελάχιστη σχέση είχε με τον
ίδιο ή με τη συγκεκριμένη, τη δική του τη μοίρα· δεν ήταν καν βέβαιος αν το
ερώτημα είχε προκύψει από τις πιο άμεσες και εμφανείς αιτίες, από το πως είχε
εξελιχτεί η ζωή του. Είχε προέλθει, πίστευε, από τη συσσώρευση των χρόνων πάνω
του, από τη μάζα τού απρόβλεπτου και των περιστάσεων και από τα όσα είχε
συναγάγει με τον καιρό απ' όλα αυτά. Το ενδεχόμενο ότι οι λίγες γνώσεις που
είχε καταφέρει να αποκτήσει τον είχαν οδηγήσει σ'αυτή τη γνώση, του προκαλούσε
μια ευχαρίστηση άγρια, γεμάτη σαρκασμό: ότι, μακροπρόθεσμα, τα πάντα, ακόμη και
οι γνώσεις που του το είχαν διδάξει αυτό, ήταν μάταια και κενά, και τελικά
εκμηδενίζονταν σε μια ανυπαρξία, την οποία διόλου δεν επηρέαζαν.”
Την ζωή μας την καθορίζουν οι επιλογές μας. Επιλογές που πολλές φορές
γίνονται σε χρόνο μηδέν, χωρίς να σκεφτούμε τις συνέπειες, επιλογές που την
δεδομένη χρονική στιγμή, μας φαίνονται σωστές και παρά τις όποιες δεύτερες
σκέψεις αποφασίζουμε να ακολουθήσουμε. Η καθοριστική στιγμή στη ζωή του
Στόουνερ ήταν, όταν αποφάσισε να αλλάξει τις σπουδές του και να ασχοληθεί με
την Φιλολογία ερχόμενος σε ρήξη με τη μοίρα του – ας μη το λησμονούμε, ήταν
αγρότης (και προορισμένος γι'αυτό) από τη μέρα που γεννήθηκε. Υπήρξαν και άλλες
κρίσιμες επιλογές, άλλες αποδείχθηκαν επιτυχημένες, άλλες απέτυχαν παταγωδώς. Η
επιλογή του να μη πάει στον πόλεμο, η επιλογή της Ίντιθ που σημάδεψε τη ζωή
του, η επιλογή του να πάει κόντρα στον Λόμαξ και να μη φερθεί διπλωματικά,
επηρεάζοντας την καριέρα του, η επιλογή του, να αφήσει την κόρη του που
λάτρευε, στα χέρια της συζύγου του, γνωρίζοντας ότι την χάνει για πάντα, η
επιλογή του να τερματίσει την ερωτική του σχέση, αποδεχόμενος την ήττα του.
Μπορεί κανείς να συζητάει για ώρες, για αυτές τις αποφάσεις – ο συγγραφέας απλά
παραθέτει τα γεγονότα, δεν παίρνει θέση, μένει ουδέτερος, αφήνοντας τον ήρωά
του, να τον κρίνει ο αναγνώστης.
Τίποτα δεν είναι αφημένο στην τύχη από τον Γουίλιαμς - όλα με ακρίβεια
μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια. Γραμμένο σε γλώσσα φαινομενικά απλή αλλά
ουσιαστικά ιδιαίτερα δουλεμένη και σύνθετη, το έξοχο αυτό μυθιστόρημα σε πρώτο
επίπεδο, δείχνει κάτι άλλο από αυτό που είναι. Όλοι και όλα παρουσιάζονται
στερεοτυπικά αλλά πολύ απέχουν από το να είναι τέτοια. Ο Στόουνερ, όπως
υποδηλώνει και η καθόλου τυχαία επιλογή του ονόματός του (stone=πέτρα), είναι ένας μονολιθικός άνθρωπος, που θα
παραμείνει πιστός στα θέλω του, και στις επιλογές του, παρουσιαζόμενος ως ήπιος
και ενδοτικός, αλλά στην πραγματικότητα είναι ένας μαχητής των ιδεών, που έχει
επιλέξει να ακολουθήσει. Η σχέση του με την Ίντιθ, θα φανεί ως μια συνεχής
υποχώρηση, είναι όμως τέτοια ή είναι η επιλογή μιας τακτικής, η οποία στο τέλος
(στο βαθύ τέλος) θα τον φέρει νικητή; Ο Στόουνερ φαίνεται σαν να αφήνει τους
άλλους να τον θεωρούν ως υποψήφιο θύμα, ως έναν άκακο και εύκολο
αντίπαλο/ανταγωνιστή, και τότε, εκεί που οι άλλοι δεν το περιμένουν,
παρουσιάζεται εμπρός τους με όλα του τα όπλα.
Οι χαρακτήρες του βιβλίου, όλοι ιδιαίτερα ενδιαφέροντες, προκαλούν σε αντιπαραθέσεις
και φιλολογικούς διχασμούς. Η Ίντιθ, μια γυναίκα μοχθηρή, που δεν μεγάλωσε
ποτέ, παρέμεινε πάντα το κακομαθημένο κορίτσι που δεν απέκτησε αυτά που είχε
ονειρευτεί ή περίμενε από τη ζωή. Μεγαλωμένη για να παντρευτεί, έγινε μια
απαράδεκτη σύζυγος και μια οικτρά αποτυχημένη μητέρα. Ο Λόμαξ, ο “κακός” του βιβλίου,
μια αινιγματική και πολύ ενδιαφέρουσα προσωπικότητα, ο οποίος αντιλαμβάνεται
την αξία του Στόουνερ, αλλά επιλέγει να αγωνιστεί εναντίον του, καθηλώνοντάς
τον στον βαθμό του επίκουρου καθηγητή για όλη του τη ζωή, επιδιδόμενος σε ένα
μπρα-ντε-φερ που θα φθείρει και τους δύο. Ο Γουίλιαμς πηγαίνοντας κόντρα σε ότι
αποκαλείται “πολιτική ορθότητα” επιλέγει ως τα πιο αντιπαθητικά πρόσωπα του
έργου του, μια γυναίκα και έναν ανάπηρο προκαλώντας αντιδράσεις και διχασμούς.
Το βιβλίο (με το εκπληκτικό και απόλυτα ταιριαστό εξώφυλλο, στην
εξαιρετική έκδοση της σειράς Aldina, των
εκδόσεων Gutenberg), έχει
σελίδες λογοτεχνικής μαγείας και σκηνές άφθαστες. Οι αντιδράσεις των δύο γονιών
του, των σκληροτράχηλων αγροτών, όταν μαθαίνουν (πολύ αργά βέβαια) την αλλαγή
πορείας στις σπουδές του, ή, κατά την διάρκεια της γαμήλιας τελετής είναι
εκπληκτικές. Οι σκηνές στο κάμπους κατά τη διάρκεια της εξέτασης του
απορριφθέντα από τον Στόουνερ φοιτητή, παρουσιάζουν την αγωνία ενός ψυχολογικού
θρίλερ. Οι σκηνές του έρωτα του Στόουνερ με την Κάθριν είναι τόσο ρομαντικές
και ειλικρινείς που συγκινούν τους πάντες, ενώ δεν μπορεί να μείνει κανείς
ανεπηρέαστος από τις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, τον θάνατο του Στόουνερ,
τις σκέψεις και τα οράματά του, το ανικανοποίητο της ύπαρξης μέχρι το τέλος,
την ανασφάλεια του αν είχε γίνει ένας καλός δάσκαλος. Σελίδες ανθολογίας που
κλείνουν το μυθιστόρημα με τον καλύτερο τρόπο.
Είναι ένα μυθιστόρημα, όπου η συγκίνηση έρχεται υποδόρια και αργά,
εισχωρεί μέσα σου με έναν ύπουλο τρόπο αφοπλίζοντας τις αντιστάσεις σου, την
άνεσή σου. Κλείνοντας το βιβλίο, μια γλυκόπικρη γεύση σού μένει στο στόμα. Σε
έχει συναρπάσει κάτι, που υπό άλλες προϋποθέσεις, μπορεί να θεωρούσες
κουραστικό ή αδιάφορο, και στο τέλος υποκλίνεσαι στην ικανότητα (στην “μαγκιά”)
του Γουίλιαμς, ο οποίος από κάτι τόσο κοινότοπο έβγαλε ένα λογοτεχνικό
αριστούργημα.
Την περίεργη διαδρομή του βιβλίου από το 1965 που πρωτοεκδόθηκε μέχρι
τις μέρες μας, μπορείτε να την διαβάσετε, στο αντίστοιχο άρθρο της Wikipedia. Πέρασε απαρατήρητο στις ΗΠΑ όταν εκδόθηκε, το
“ανακάλυψε” η Ευρώπη και τότε ασχολήθηκαν μαζί του οι Αμερικανοί κριτικοί και
το κοινό. Θεωρείται πλέον ως cult
αριστούργημα και θα μεταφερθεί στον κινηματογράφο, με τον βραβευμένο Casey Affleck
στον πρωταγωνιστικό ρόλο, ενώ θα συμμετέχει (ίσως στον ρόλο του
πατέρα;) ο Tommy
Lee Jones.
Βαθμολογία: 90/100
Yoga makes life easier.